از سایکس پیکو تا همه‌‌پرسی استقلال ردپای نفتی روس‌ها و اسراییل در کردستان

مشکل از زمانی آغاز شد که سر مارک سایکس بریتانیایی و فرانسوا ژرژ پیکوری فرانسوی هر کدام خط‌کشی به دست گرفتند و در روز نهم ماه مه سال 1916 و در میانه جنگ جهانی اول و با کسب رضایت از ابرقدرتی به نام روسیه، امپراتوری عثمانی، ‌دشمن دیرینشان را بین خودشان تقسیم کردند، نقشه‌ای جدید برای خاورمیانه ترسیم کردند و قراردادی به نام موافتنامه «سایکس-پیکو» امضا کردند. نقشه‌ای که سوریه، عراق، لبنان و فلسطین را بین این سه کشور تقسیم می‌کرد و مرزهایش را خطوط صاف خط‌کش نشان می‌داد. صد و یک سال پس از آن روز حالا بخشی از همین نقشه خط‌کشی می‌خواهد نقشه جدیدتری برای خود ترسیم کند.

به گزارش خبرنگار بین‌الملل «انرژی امروز»، خطوط مستقیم سایکس پیکو هرچند به ظاهر پیچیدگی‌های مرزهای پرپیچ و خم متداول دنیا را نداشت، اما از همان ابتدای شروع به کارش و با مخفی‌ کردنش از اعراب، چنان پیچیدگی برای خاورمیانه به ارمغان آورد و این منطقه را در التهابی 101 ساله فرو برد که دامنه‌اش هر روز گسترده شد تا به امروز رسید. سایکس پیکو قرارداد صلح بین فرانسه و بریتانیا بود برای خاتمه دادن به صلح در خاورمیانه.

وجود مخازن عظیم نفت در خاورمیانه و تزریق آن به آتش همیشه روشن منطقه، هیچ گاه اجازه نداد آتش جنگ در آن خاموش شود تا برسد به روز 25 سپتامبر 2017.

در سال 2014، ابوبکر البغدادی،‌ رهبر داعش،‌ بر منبری در مسجد موصل گفت «پشروی ما تا زمانی که آخرین میخ را بر تابوت قرارداد سایکس پیکو بکوبیم، ادامه خواهد داشت». مسعود بارزانی هم دو سال پیش به گاردین گفت عمر قرارداد سایکس پیکو به سرآمده است.

در نقشه‌ای که این دو اشراف‌زاده بریتانیایی و فرانسوی برای خاورمیانه کشیدند تا به قول خودشان این مردم تحت حاکمیت امپراتوری‌های اروپایی زندگی بهتری را تجربه کنند، ‌کردستان و مناطق کردنشین خاورمیانه به روسیه رسید.

تنها چهار سال بعد از پیمان سایکس پیکو، در 1920 برای تنبیه امپراتوری عثمانی که دست اتحاد به آلمانی‌ها را داده بود،‌ باز هم قرارداد دیگری بین روسیه، ‌بریتانیا و فرانسه و این بار با حضور امپراتوری عثمانی منعقد شد که طبق آن نواحی کرد نشین شمال موصل با شرط دریافت خودمختاری در قلمرو امپراتوری باقی می‌ماند و حق آن برای ارجاع تقاضای استقلال به جامعه ملل طی یک سال به رسمیت شناخته می‌شد.

ام‌العراق بریتانیایی عراق

هرچند تاریخ استقلال خواهی کرد‌ها برمی‌گردد به سال‌های 1806 و به رهبری عبدالرحمن پاشا، اما جنگ جهانی اول و قراردادهای بعد از آن نقطه پایانی بود بر آمال و آرزوهای کردها بر سرنوشت خود.

در پشت پرده قرارداد سایکس پیکو، تاریخ از زنی نام می‌برد به نام گرترود بل، که آنقدر در ترسیم عراق نوین پیش می‌رود که لقب «ام العراق» را می‌گیرد.

اقدامات این زن بر محوریت سنی بودن همیشگی عراق و جلوگیری از تشکیل حکومت مستقل کردها چرخیده بود. او معتقد بود اگر دولت کرد عراق تشکیل شود هم به خاطر اختلافات خود کردها و هم به خاطر دشمنی‌های ترکیه و ایران، این کشور به هیچ عنوان قادر نخواهد به حیات خود ادامه ادامه و از سویی منافع بریتانیا نیز به خطر خواهد افتاد و یک جنگ دائمی در منطقه شکل خواهد گرفت.

از سویی موصل کردنشین همیشه جای مناقشه داشت بین ترکیه و کشوری که تازه در سال 1921 و به نام عراق تشکیل شده بود. ولایت موصل شامل اربیل، سلیمانیه، کرکوک و موصل بود. تا سال 1925 معلوم نیست کردستان متعلق به کدام کشور است.

همه‌پرسی‌های عجیب و غریب تاریخ کردستان

در 1925،‌ سلیمانیه میزبان یک همه‌پرسی شد برای اینکه از کردها سوال کند که عراق را می‌خواهند یا ترکیه را. شش هزار نفر در این همه‌پرسی شرکت کردند و فقط 32 نفر خواستار پیوستن به عراق بودند. و این شد نقطه آغاز قیام‌های آن شش‌هزار نفر منهای 32 نفری که نمی‌خواستند جزو عراق باشند. قیام 1930 سلمانیه که به‌شدت سرکوب شد،‌ یکی از همین اعتراضات بود.

ظهور بارزانی‌ها شکل و شمایل دیگری به قیام‌های کردها داد تا اینکه در 1933 احمد بارزانی از ارتش عراق شکست خورد و با گریختن به ترکیه،‌ خود را دست بسته تحویل عراقی‌ها دید.

در اواخر جنگ جهانی دوم، باز هم قیام‌های کردها به رهبری یک بارزانی دیگر به نام ملامصطفی بارزانی، که در زندان به دنیا آمده بود، آغاز شد که باز هم شکست خورد و ملامصطفی مجبور شد به ایران بیاید و بعد باز هم پای روس‌ها به میان آمد و ملامصطفی با رفتن به شوروی رهبری خود را ادامه داد.

در سال 1958،‌ عبدالکریم قاسم با کودتا ملک فیصل را از حکومت عراق کنار می‌زند و از ملامصطفی می‌خواهد به عراق برگردد اما در 1961 تغییر موضع می‌دهد و دوباره کردها و حکومت عراق جنگ را از سر می‌گیرند. قیام کردها اینبار 15 سال طول می‌کشد به نام قیام ایلول.

با آغاز جنگ عراق علیه ایران، این بار یک بارزانی دیگر به اسم مسعود به همراه جلال طالبانی مبارزه مسلحانه خود را آغاز می‌کنند. در سال 1367 صدام در عملیات انفال 183 هزار کرد عراقی را قتل‌عام کرد و در این عملیات از بمب‌های شیمیایی هم استفاده کرد.

در 1369 و با حمله صدام به کویت و در نتیجه شکست آن، کردها دوباره علیه صدام قیام کردند. قیامی که بازهم هیچ نتیجه‌ای نداشت. اما ایجاد منطقه پرواز ممنوع بر سر مناطق کرد نشین عراق توسط شورای امنیت سازمان ملل در سال 1370، سرآغازی بر خودمختاری نیم‌بند این منطقه را برای کردها رقم زد. سلمانیه، اربیل و دهوک، حکومت خودمختار تشکیل دادند. اما اختلافات میان بارزانی و طالبانی به جنگ داخلی کشید.

تا اینکه این بار هم زن دیگری اما از ایالات متحده، به نام مادلین آلبرایت، در کسوت وزیر امور خارجه دولت بیل کلینتون، ‌بارزانی و طالبانی را بر سر میز مذاکره کشاند و با آشتی این دو، به تدریج کردستان توانست حداقل در داخل مرزهای خود آرامش اندکی بیابد.  

تا سال 2003 رسید. صدام حسین فراری شد و نهایتا اعدام شد. کردها به استقلال امیدوارتر شدند. و در سال 2014 تصمیم قطعی به استقلال گرفتند. اما این‌بار داعشی‌ها سد راه آرزوی استقلال کردها شدند.

بعد از شکست داعش در عراق، ‌که خود داستانی طولانی دارد،‌ حالا کردستان عراق می‌خواهد ره صدساله را به سرمنزل مقصود برساند. با همه‌پرسی استقلال در 25 سپتامبر 2017 یعنی سوم مهر ماه 1396.

همیشه پای نفت در میان است

از همان ابتدای شکل‌گیری جنگ‌های کردها و دولت مرکزی عراق، مشکل اصلی اختلاف بر سر کرکوک بوده است. زمانی که در ماه مارس 1970 دولت عراق با کردها به توافق رسید و توافقی نیم‌بند با تکیه بر مطالبات کردها مضا شد، ‌تکلیف کرکوک مشخص نشد. کردها و عراقی‌ها به یک نسبت هواخواه کرکوک بودند. تا به امروز هم کرکوک هنوز محل اختلاف دولت مرکزی عراق و دولت نیمه‌خودمختار کردستان است.

اما به راستی چرا کرکوک تا به این حد مهم است؟

کرکوک شهری باستانی در شمال عراق است. اما آنچه که کرکوک را کروک کرده است نه تاریخ چند هزار ساله آن و قبل از دولت آشور، که کشف ذخایر بزرگ نفت در سال 2005 در آن است.

کرکوک منبع صادرات 40 درصد نفت خام عراق است. چاه‌های نفتی چون باباگرگر، جمبور، بای حسن، آفانا، خباز،‌ جبل‌پور و خرماله. کرکوک آنقدر نفت دارد که آتش‌های جاویدان آن صدها سال است که در این منطقه افروخته مانده‌‌اند و خود آتش جنگ افروخته‌‌اند.

تخمین زده می‌شود که میادین نفتی عراق در کرکوک بیش از 45 میلیارد بشکه نفت است. همین نفت است که پای غول‌های بزرگ نفتی را به کرکوک می‌کشاند. اکسون، شورون، توتال و شرکت نفت و گاز «روس‌نفت» از همین شرکت‌ها هستند.  

دولت کردستان عراق می‌گوید روزانه 600 هزار بشکه نفت صادر می‌کند. این نفت از طریق خط لوله‌ای به بندر جیهان ترکیه می‌رسد. هرچند کاهش قیمت نفت از سال 2014،‌ و جنگ با داعش، به کردستان عراق فرصت نداده است تا آنطور که باید و شاید بر چالش‌های داخلی خود فائق آیند.

هزینه‌های این اقلیم رو به افزایش است، بعضی میادین کاهش تولید دارند و دست دولت کوتاه در تسویه بدهی‌هایش مخصوصا به شرکت‌های نفتی.

مهم‌ترین مشکل نفتی کردستان، روابطش با بغداد است. بر اساس اعلام مراجع قانونی بغداد، درآمدهای صادرات نفت باید بین دولت بغداد و کردستان تقسیم شود. اما کردها این موضوع را غیرمنصافه تلقی کرده و به دنبال توسعه میادین نفتی خود بدون دخالت بغداد هستند.

کردستان ابتدا قراردادهایی با شرکت‌های خارجی در سال ۲۰۰۷ داشت درحالی که بغداد با این قراردادها مخالف بود. در سال ۲۰۱۴، دولت عراق تهدید کرد هر شرکتی که بخواهد در کردستان فعالیت کند ابتدا باید از فیلتر بغداد عبور نماید در غیر این صورت دولت بغداد از این شرکت‌ها شکایت خواهد کرد.

کردستان عراق به هیچ دریایی و آب‌های آزادی راه ندارد. تنها راه ارتباطی آن مرزهایش با ایران و ترکیه و عراق است. مرزهایی که رفتار و منش دولت کردستان اجازه دوستی پر و پیمانی با این هم‌مرزهایش را نداده است. دوستی که بتواند بر اساس آن صادرات نفت خود را به دست این هم‌مرزها بسپارد.

ترکیه اصلی‌ترین راه انتقال نفت کردستان به بازارهای جهانی است. اگر ترکیه تصمیم بگیرد خط لوله جیهان را ببندد، ‌کردستان هیچ گزینه‌ای ندارد. از این رو به نظر می‌رسد کردستان نمی‌تواند کاری انجام دهد که باعث خشم ترکیه شود.

چشم کردستان عراق به ترکیه است. مبادا اختلاف با این کشور، ‌شریان حیاتی مالی کردستان را قطع نماید.

نفتی‌های کردستان

اسرائیل یکی از عمده‌ترین خریداران نفت کردستان عراق است. و تنها کشوری در منطقه و تقریبا تنها کشوری در دنیاست که از همه‌پرسی استقلال کردستان حمایت می‌کند.

فاینشنال تایمز می‌گوید: کردستان عراق 19 میلیون بشکه نفت به اسرائیل رسانده است که تقریبا برابر با سه چهارم نفت مصرفی این کشور است.

فاینشنال تایمز این معامله را در جهت حمایت مخفیانه اسرائیل از کردها در برابر جنگ با داعش می‌داند. هرچند دولت اقلیم کردستان فروش نفت چه مستقیم چه غیرمستقیم به اسرائیل را انکار کرده است. آنها می‌گویند قرار نیست مراقب این باشند که نفتی که یک زمانی به بازرگانان تحویل داده‌‌اند حالا سر از کدام کشور درآورده است.

اما فاینشال تایمز معتقد است در حالی که کردستان نفت خود را به کشورهای اروپایی از جمله ایتالیا، فرانسه و یونان می‌رساند، اسرائیل تخفیف‌های خوبی بابت نفت کردستان می‌گیرد.

در ماه فوریه و براساس آمار فاینشنال تایمز، یک میلیون بشکه نفت خام کردستان در اسرائیل تخلیه شد در حالی که دولت مرکزی عراق به شدت با این اقدام مخالف بود.

البته تایمز اسرائیل هم در 24 آگوست 2015 واردات نفت از کردستان عراق را تایید کرده و نوشته است که اورشلیم 19 میلیون بشکه نفت بین ماه‌های مه و آگوست از کردستان خریده است.

بر اساس اعلام این خبرگزاری اسرائیلی، این میزان نفت برابر با 77 درصد تقاضای نفتی اسرائیل است. بنابرهمین گزارش‌ها این میزان نفت از طریق بندر جیهان به اسرائیل ارسال شده است.

و روسیه‌ای که آرام پیش می‌رود

روسیه هم که از همان زمان قرارداد سایکس پیکو که کردستان را از آن خود کرد تا زمانی که پناهگاه رهبران قیام کردها بود و حالا که با داعش در عراق و سوریه در نبرد است نقش پررنگی در نفت و گاز کردستان دارد.

 شرکت نفت و گاز روسیه، روسنفت،‌ موافتنامه‌ای با دولت اقلیم کردستان دارد برای ساخت یک خط لوله انتقال گاز از کردستان به ترکیه. مبلغ سرمایه‌گذاری در این توافقنامه به بیش از یک میلیارد دلار می‌رسد.

از طرفی، ایگور سچین، مدیر شرکت روس‌نفت گفته است که ما از آغاز همکاری مشترک المنافع با کردستان خرسند هستیم و امیدواریم که با همدیگر بازارهای جدیدی برای نفت کردستان پیدا کنیم. شرکت روس‌ نفتکش مینروا سوفیا نفت خام منطقه کردستان عراق را از بندر جیهان ترکیه به بندر تریسته ایتالیا منتقل می‌کند و محموله نفتی از این بندر با لوله به پالایشگاه‌های شرکت روس‌نفت در آلمان پمپاژ خواهد شد. روسنفت نفت خام را از کردستان عراق خریداری و پالایش خواهد کرد.

امروز در روز همه‌پرسی کردستان، دولت عراق از کشورهای خارجی خواسته است واردات مستقیم نفت خام از منطقه نیمه خودمختار کردستان را متوقف کرده و تجارت نفت را به دولت مرکزی این کشور محدود کند.

این درخواست به شکل بیانیه‌ای از سوی دفتر حیدر العبادی، نخست وزیر عراق، منتشر شد و به نظر می‌رسد منظور اصلی بیانیه دولت مرکزی عراق، ترکیه بوده که کشور ترانزیت برای نفت تولید شده در کردستان است.

در این بیانیه آمده است بغداد از کشورهای همسایه و کشورهای جهان درخواست می‌کند در خصوص نفت، با دولت فدرال معامله کند. دولت عراق همواره مخالف فروش مستقل نفت خام از سوی دولت اقلیم کردستان بوده و به دفعات تلاش کرده است مانع صادرات نفت کردستان شود.

به هرحال امروز همه‌پرسی کردستان عراق، ‌علی‌رغم مخالفت‌های ایالات متحده، سازمان ملل، اتحادیه اروپا، کشورهای همسایه و نهادها و سازمان‌های بین‌المللی انجام می‌گیرد.

یک همه‌پرسی که هیچ کجای دنیا به غیر از اسرائیل از آن حمایتی نشده است. کردهای عراق از این همه‌پرسی‌ها خاطره خوشی ندارند. همه‌پرسی سال 1925 آن هم با حمایت جهانی، به عاقب خوشی برای کردها نیانجامید.

حالا بعد از 92 سال، یک همه‌پرسی دیگر برگزار می‌شود. اما این‌بار پای نفت در میان است و حمایت بین‌المللی ندارد.