جامع‌نگری و پایداری توسعه در مدیریت منابع آب
مهسا جمشیدی، فعال محیط زیست
در چند سال اخیر مسأله کمبود آب، بسیاری از کشورهای جهان را وادار ساخته تا دیدگاه‌های خود درزمینه مدیریت منابع آب مورد بازبینی و تجدیدنظر قرار دهند.
در بررسی‌های صورت‌گرفته حجم مصرف آب در شهرهای کشور سالانه بیشتر از ۵ ۳ میلیارد مترمکعب برآورد شده است. ۵۰ تا ۷۵ درصد این حجم به صورت پساب به محیط باز می‌گردد. در واقع حجم فاضلاب شهری به رقمی حدود ۸ ۱ تا ۶ ۲ میلیارد مترمکعب در سال می‌رسد. فاضلاب‌های شهری شامل آلودگی‌های بیولوژیک، بقایای مواد آلی، املاح و مواد شیمیایی مختلف از جمله سموم، مواد پاک کننده و هورمون‌هاست. در برخی شهرهای کشور به دلیل جنس خاک و یا بالا بودن سطح آب‌های زیرزمینی، قدرت جذب زمین کم است و فاضلاب‌های خانگی از طریق چاه‌های جاذب قابل‌دفع نیستند.
دفع غیربهداشتی فاضلاب‌های شهری، ساکنان محیط‌های آلوده را در معرض انواع بیماری‌های انگلی و عفونی قرار داده است. این نوع بیماری‌ها در شهرهایی چون بوشهر، بندرعباس، شهرهای جنوب استان خوزستان، کرمانشاه و سنندج رو به افزایش است.
در شهرهایی مثل تهران، سنندج، کرمانشاه و شیراز فاضلاب‌های خام شهری به همراه فاضلاب‌های صنعتی حاصل از کارخانه‌ها و کارگاه‌ها به زمین‌های مزروعی خارج شهر هدایت و برای آبیاری محصولاتی که غالباً به صورت خام مورد استفاده قرار می‌گیرند، می‌رسد. اکثر اراضی سبزی کاری و صیفی‌کاری جنوب تهران به این شیوه آبیاری می‌شوند.
این روش بهره‌برداری از فاضلاب‌های شهری، ضمن آسیب رساندن جدی به محیط زیست و بهداشت ساکنان، سلامت مردم این شهرها را در معرض خطر جدی قرار می‌دهد. درواقع مردم این شهرها مصرف‌کننده سبزی‌ها و محصولاتی هستند که با فاضلاب‌های شهرها آبیاری شده‌اند.
حجم پساب‌های کشاورزی به ۲۷ میلیارد مترمکعب می‌رسد که از نظر مقدار بیشترین رقم را در میان فاضلاب‌های کشور به خود اختصاص داده است. رسوبات، سموم، مواد متعدد (اقسام کودهای شیمیایی و حیوانی) و بعضی از عوامل بیماری‌زا تشکیل‌دهنده پساب‌های کشاورزی هستند. در دو دهه گذشته به منظور افزایش تولیدات کشاورزی در واحد سطح، مصرف نهاده‌هایی چون اقسام کودها، علف‌کش‌ها، آفت‌کش‌ها و هورمون افزایش چشمگیری داشته است، ضمن آنکه فاضلاب‌های حاصل از شست‌وشوی سالن‌های دامداری‌ها و مرغداری‌ها به صورت کانون انتشار انواع آلودگی‌ها عمل می‌کنند.رشد جلبک‌ها باعث تغییر محسوس کیفیت آب و کاهش اکسیژن محلول در آب می‌شود و این شرایط بی‌هوازی در بعضی نقاط موجب متصاعد شدن بوی بد گازهای ناشی از متابولیسم موجودات ذره‌بینی در شرایط بی‌هوازی، ایجاد پوشش سبز و جلبک‌ها، رشد گیاهان شناور و با تلاقی شدن محیط می‌شود.
پساب‌های صنعتی به لحاظ حجمی به مراتب کمتر از پساب‌های کشاورزی هستند اما از نظر آلودگی از همه مهم‌تر هستند. صنایع کشور در آلودگی منابع آب و تخریب محیط زیست سهم عمده‌ای دارند و با توجه به ماهیت شیمیایی ترکیبات سمی و فلزات سنگین و مواد آلی نسبت به فاضلاب‌های خانگی، خسارت‌های جبران‌ناپذیری را سبب می‌شوند.
بهره‌گیری از آلاینده‌های شیمیایی منجر به از بین بردن کیفیت زمین‌های زراعی شده و سالانه حدود ۲ میلیون هکتار از سطح اراضی آبی به دلایل مختلف کاسته شده و پیش‌بینی می‌شود رشد خالص اراضی آبی در آینده منفی بماند. بیماری‌های ناشی از مصرف آب آلوده ۸ درصد از کل بیماری‌ها را تشکیل می‌دهد، سالانه حدود دو میلیارد نفر در جهان به نوعی تحت تأثیر بیماری‌های ناشی از آب هستند و سالانه حدود ۴ میلیون نفر از کودکان جان خود را به این دلیل از دست می‌دهند.
مطالعات صورت‌گرفته حاکی از آن است که وجود پساب‌های مختلف کشاورزی، صنعتی و خانگی منجر به تغییرات زیادی در اکوسیستم‌های طبیعی شده، به گونه‌ای که جان هزاران موجود زنده هم اکنون به خطر افتاده است. بهره‌گیری از سموم آفت‌کش باعث شیوع آفات مقاوم و عارضه‌های شدیدی در موجودات دیگر شده است.
جامع نگری در طرح‌های توسعه منابع آب و خاک امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر است و عدم رعایت آن منجربه عدم‌پایداری توسعه می‌گردد. این ناپایداری بعضاً آنچنان مسائل بغرنج و پیچیده‌ای را به‌وجود می‌آورد که ارزش‌های توسعه زیر سؤال رفته و سرمایه‌گذاری‌های عظیم در مخاطره قرار می‌گیرند.
فعالیت‌های انسان در راستای توسعه به هر طریقی که باشد اثرهای مختلفی بر محیط می‌گذارد اما نمی‌توان این فعالیت‌ها را که جنبه حیاتی برای بقای انسان دارد، حذف یا محدود کرد بلکه، باید متناسب با نیازهای حال وآینده بشر هر چه بیشتر در توسعه و تکامل آن تلاش کرد، به شرط آن که به بهای نابودی محیط زیست و منابع طبیعی نباشد. با توجه به اینکه توسعه و محیط زیست دو موضوع جدایی ناپذیر می‌باشند، ضروری است که با دستیابی و استفاده از ابزارهای مدیریت محیط زیست در کلیه برنامه‌های توسعه، حداقل خسارت به منابع و محیط زیست وارد شود.
وضعیت آب کشور نیاز به قدم‌های جدی دارد. تأمین آب برای سلامتی انسان و بقای موجودات زنده است پس نباید باعث از بین رفتن آنان شود. به نظر می‌رسد راه‌حل نگاه محیط زیستی به آب است….
