آیتالله هاشمی و مترویی که برای تهران ساخت
فاطمه لطفی، خبرنگار حوزه توسعه پایدار انرژی امروز
اولین بار 110 سال پیش بود که بارون ژولیوس دورویتر، در امتیازنامه خود به سیستم حمل و نقل قطار شهری اشاره کرد. در همین سالها بود که ماشین دودی تهران تا حرم حضرت عبدالعظیم، راه افتاد.
در سال 1350 مطالعات اجتماعی، اقتصادی و ترافیکی شهر تهران و پیشبینی تغییرات آن برای سال 1370 توسط شرکتهای سوفرتو و شرکت متروی فرانسه انجام گرفت. در سال 53 هم گزارش نهایی یک شبکه مترو با هفت خط برای آن تکمیل شد. در سال 1354 قانون تاسیس شرکت راهآهن شهری تهران و حومه (مترو) به تصویب رسید. سال 1356 عملیات اجرایی مترو آغاز شد و سه سال بعد، به دلیل وقوع جنگ، عملیات احداث متروی تهران بهطور کامل متوقف شد.
در سال 1363، مرحوم آیتالله هاشمی رفسنجانی، ریاست وقت مجلس، در بحبوحه جنگ، ایدهای بسیار شجاعانه را مطرح کرد. مرحوم آیتالله در یکی از خطبههای نماز جمعه تهران، لزوم احداث مترو را مطرح کرد. اینکه چنین موضوعی در چنان زمانی از سوی رییس وقت مجلس شورای اسلامی مطرح شده باشد، بیانگر آیندهنگری و آگاهی کامل ایشان از موضوعات شهری است. از این رو، در فروردین سال 1364، هیات وزیران طرح اجرای متروی تهران را تصویب کرد و از آن زمان فعالیتهای مترو در تهران آغاز شد. اما همهچیز به این سادگی نبود.
برنامه اول مترو شامل احداث خط یک (میرداماد- حرم مطهر)، خط دو (دردشت-صادقیه) و مسیر برونشهری (تهران-گلشهر) جمعا به طول 90 کیلومتر با 52 ایستگاه بود. فعالیتهای اجرایی این برنامه از سال 1366 با عقد مشارکت با سیستم بانکی آغاز شد.
در سال 1374 با توجه به اتمام بخشهایی از کارهای ساختمانی قراردادی برای تامین تجهیزات مترو به امضا رسید، و درنهایت روز شانزدهم اسفند ماه سال 1377 نخستین خط متروی تهران که بخش حومهای خطوط متروی فعلی است، افتتاح شد که تهران را به کرج متصل میکرد.
یک سال بعد، نیمه غربی خط دو نیز به بهرهبرداری رسید. و تا سال 1393، نیمه جنوبی خط سه متروی تهران بهعنوان طولانیترین خط متروی خاومیانه تا این تاریخ از کمربندی آزادگان واقع در جنوب غرب شهر تهران تا چهار راهولیعصر به طول 12 کیلومتر مورد افتتاح رسمی قرار گرفت.
در ادامه این بهرهبرداریهای موفق مترو، در روز 30 فروردین 95، ایستگاه شهر آفتاب به بهرهبرداری رسید. تا قبل از آن، ایستگاه متروی تجریش بزرگترین ایستگاه متروی ایران و خاورمیانه بود که با افتتاح ایستگاه شهر آفتاب، که با الهام از معماری بنای جهلستون اصفهان ساخته شده است، بزرگترین ایستگاه متروی تهران نام گرفت. هماکنون متروی تهران پنج خط دارد که مجموعا شامل 95 ایستگاه (مستقل و تقاطعی) و 87 ایستگاه (مستقل) است.
امیرکبیرِ مترو
غرض از ارایه چنین آمار تفضیلی توجه به این نکته است که تمامی این افتتاحها و پیشرفتهای مترو مدیون وجود کسی است که برای اولین بار زمانی که همه به فکر تامین تجهیزات جنگ و نیازهای اولیه مردم بودند، آیندهنگری و آگاهیهای اجتماعیاش توانست پیشبینیهایی برای آینده پایتخت داشته باشد که برای دیگران قابلتصور نبود.
مرحوم آیتالله هاشمی رفسنجانی، در دوران جنگ تحمیلی و انقلاب یکی از استوانههای کشور بود و به گفته کمال خرازی «فردی بود که در حل مشکلات موجود بسیار باهوش عمل کرده و نظر درستی که میدادند راهگشا بود».
شاید رحلت ایشان در شب شهادت امیرکبیر، کاملا گویای تشابه این دو تاریخساز تاریخ ایران باشد. امیرکبیری که در زمان قاجار با تاسیس دارالفنون توانست پیشبینیهای خود در خصوص آینده ایران را تا حدودی به واقعیت نزدیک کند، آیتالله هاشمی رفسنجانی هم چه در زمان جنگ و چه در زمان سازندگی خرابههای جنگ، با ارایه پیشنهادات و نظرات خود، توانست گامهایی برای آبادانی ایران بردارد که در نوع خود تاکنون بینظیر بودهاند.
نقشه مترو در دست سبزیفروش!
اصغر ابراهیمی، مدیرعامل وقت متروی تهران، میگوید: «سال 1365 همه مخالف ساخت مترو بودند. حتی ساختمان شرکت مترو به وزارت کشور تحویل داده شده و تبدیل به استانداری شده بود. هیچکس حتی یک اتاق هم نمیداد. کار از نمازخانه شروع شد. هیچ نقشهای در کار نبود تا اینکه در نمازخانه تعدادی نقشه پیدا شد. وقتی پیگیری کردیم که باقی نقشهها کجاست، مشخص شد که یک سبزیفروش نقشهها را خریده است. سپس با وجود یکماه تحقیق بر روی کاغذها، سبزیفروش پیدا شد و به این تربیب 190 کیلو نقشه در انبارش پیدا شد».
دلواپسان دیروز و امروز
محسن هاشمی، فرزند آیتالله و رییس پیشین متروی تهران، در خصوص دوران دفاع آیتالله هاشمی از احداث مترو میگوید: بعد از انقلاب عدهای از انقلابیون و مسوولان ارشد نظام گفتند، مترو نمیخواهیم، مثل دلواپسان الان… اما اصرار آقای هاشمی رفسنجانی ادامه داشت. ایشان به هیاتدولت رفتند و درباره ضرورت مترو توضیح دادند. جالب است بدانید که فقط یک بار در کشور، رییس مجلس به هیاتدولت رفته و از پروژهای مهم دفاع کرده است.. در نهایت پروژه مترو با توضیحات آقای هاشمی رییس وقت مجلس و با رای مرزی در هیاتدولت تصویب شد.
روزمرگی که امتیاز نیست
علیاکبر ناطقنوری، رییس بازرسی دفتر مقام معظم رهبری، هم در این خصوص میگوید: این آیندهنگری در حکومت خیلی لازم است. روزمرگی که امتیاز نیست. ایشان بسیار آیندهنگر هستند. مثلا مساله مترو تهران. اگر آیندهنگری آقای رفسنجانی نبود، این مترو درست نمیشد. ببینید امروز در تهران چه تعداد مسافر جابجا میشود؟
نوری در ادامه نوع تفکر حاکم بر منش آیتالله را با خاطرهای از تیزبینی ایشان چنین روایت میکند که «بنده در ابتدای دهه 60 در دولت بودم. دو تا ماشین حفاری (متعلق به دوران قبل از انقلاب) در یکی از غرفههای نمایشگاه به نمایش درآمده بود. یکی دو تا از وزرا به این فکر افتادند که خوب است این ماشینها را به ذوب آهن بدهیم. مترو آن موقع اداره زیر نظر بنده بود».
ناطق نوری این خبر را به آیتالله هاشمی میرساند که میخواهند دو ماشین متعلق به مترو را به ذوبآهن بدهند که ذوب کنند. آیتالله هاشمی بسیار متاثر میشوند.
رییس بازرسی دفتر مقام معظم رهبری ادامه میدهد: شرایط جنگ هم بود. ایشان فرمود به رییس دولت بگویید من میآیم آنجا. آمد و صحبت کرد و همه مخالف صحبت کردند. ایشان یک ربع صحبت کردند و همه را متقاعد کردند.
به گفته رییس دورههای چهارم و پنجم مجلس شورای اسلامی آنروزها کسی نمیدانست مترو چه فایدهای برای کشور خواهد داشت. بنابراین آیتالله هاشمی رفسنجانی باید دیگران را با فواید داشتن مترو هم آشنا میکرد و هم آنها را قانع میکرد که با احداث مترو مخالفت نکنند.
ناطقنوری میگوید: یکی از جملههای ایشان این بود «در این کشور جنگ است، مترو هیچ فایدهای هم نداشته باشد، پناهگاه مردم که میتواند باشد. تونلهای مترو شهر لندن را در جنگ جهانی دوم نجات داد».
و این سیاستمدار باسابقه در مجلس، تاکید میکند که: «این آیندهنگری است».
ریلگذاری اقتصاد پس از جنگ
طهماسب مظاهری، رییس کل پیشین بانک مرکزی، در خصوص نگاه آیندهنگر هاشمی در بحث مترو میگوید: در آن دوران در کنار پشتیبانی از شرایط ویژه دوران جنگ، از توسعه کشور هم غافل نبودند، برای مثال در آن دوران ایشان ساخت مترو تهران را با نگاهی به آینده پایتخت مدنظر داشتند و با وجود مخالفتهای زیادی که در این زمینه وجود داشت یک تنه این ایده را پیش بردند و امروز مردم تهران از مترو بهرهمند هستند.
سعید شیرکوند، معاون پیشین وزیر اقتصاد، در جملهای کامل و جامع، نقش آیتالله هاشمی را در توسعه کشور بیان میکند «در دوران پس از جنگ، که ایشان بهعنوان رییس جمهور مسوولیت بازسازی اقتصاد آسیب دیده کشور را برعهده داشت، کمتر کسی باور میکرد که ایشان میتواند اقتصاد از ریل خارجشده آن دوران را علاوه بر ریلگذاری مناسب، به حرکت درآورد… واقعیتهایی که در سالهای بعد آشکار شد، به روشنی گواهی داد که آنچه در این دوران در عرصه اقتصادی پایگذاری شد، مناسبترین سیاستهایی بود که در آن دوران به درد اقتصاد بیمار ایران میخورد.
