اگر سدها نبودند…

فاطمه لطفی، خبرنگار آب و توسعه پایدار انرژی امروز

استان سیستان و بلوچستان، با 180726 کیلومتر مربع وسعت، می‌تواند کشوری در حد و اندازه‌های سوریه را در خود جا دهد. این استان 11 درصد مساحت ایران را دربر می‌گیرد.

به گزارش خبرنگار حوزه توسعه پایدار انرژی امروز، نام استان سیستان و بلوچستان، برای بیشتر مردم ایران، تداعی‌گر کمبود آب است. در برخی نقاط این استان، ساکنان استان برای دستیابی به آب مجبور به طی مسافت 4 کیلومتری هستند تا بتوانند آب شرب به دست آوردند.

بارش در دشت سیستان معمولا در سال کمتر از 65 میلی‌متر است و میزان تبخیر از آن 5000 میلی‌متر. از سویی وزش بادهای 120 روزه که از اواخر بهار تا تابستان شدت می‌گیرد در تشدید نیاز به آب و خشکی استان تاثیر زیادی دارد. پایین بودن میزان بارش و بالا بودن میزان تبخیر باعث شده‌‌اند که اکثر جریانات رودخانه‌ای این استان موقت و فصلی باشند.

از ابتدای سال آبی تا 29 دی‌ماه 1395 ارتفاع کل ریزش‌های جوی کشور 54 میلی‌متر گزارش شده بود که این رقم در مقایسه با بارش‌های بلند مدت 48 ساله، 43 درصد کاهش داشت.

در این مدت حوضه آب‌ریز مرز شرق تا تاریخ انتشار این آمار فقط 5 میلی‌متر بارندگی را تجربه کرده بود که نسبت به مدت مشابه سال آبی گذشته که 33 میلی‌متر بارندگی به ثبت رسیده بود، افت 85 درصدی بارش‌ها محرز بود.

اما داستان زمانی شروع شد که بر طبق اعلام سازمان هواشناسی استان سیستان و بلوچستان روز 30 دی‌ماه سامانه بارشی وارد این استان شد و بارش باران بعد از چند ماه خشکسالی، موجی از شادی را میان مردم این استان و بخصوص کشاورزان ایجاد کرد.

بارش باران شش روز ادامه یافت و در این مدت با افزایش سطح بارندگی، سیلاب‌ها جاری شدند، آبگرفتگی خیابان‌ها رخ نمود و کم کم تخریب خانه‌ها و زیر ساخت‌ها هم آغاز شد.

از سویی حجم بارش‌ها آنقدر زیاد بود که علی اوسط هاشمی استاندار سیستان و بلوچستان اعلام کند: بارش‌های شدید در روزهای اخیر در سطح سیستان و بلوچستان با وجود آثار تخریبی، ذخایر آب استان را پر کرده و در پی این بارش‌ها آب شرب 3 سال آینده استان تامین شده است!

هرچند نمی‌توان با اطمینان اعلام کرد که بارش شش روزه باران بتواند آب شرب سه سال یک استان را تامین کند، اما آنچه که در این میان مهم به نظر می‌رسد، پر شدن سدهای تشنه‌کام منطقه بوده است که به گفته علی اوسط هاشمی، سدهای استان مملو از آب هستند.

چرا باران در زمین نفوذ نمی‌کند؟

نبود بارش در طول زمان باعث سفت شدن خاک و نفوذناپذیری آن خواهد شد. از این رو با بارش باران‌های سیل‌آسا و شدید، آب فرصت نفوذ در خاک را نخواهد داشت و در نتیجه جاری خواهد شد.  

عبور جریان آب از سطح خاک به درون آن را نفوذ گویند. میزان و شدت نفوذ نقش موثری در محاسبه مقدار و توزیع روان آب سطحی دارد. میزان واقعی نفوذ زمانی با ظرفیت نفوذپذیری برابری می‌کند که شدت بارندگی بیشتر یا مساوی با میزان نفوذ باشد. معمولا در اکثر بارش‌ها شدت بارش در شروع آن از میزان و شدت نفوذ کمتر می‌باشد و نفوذپذیری به حداکثر ظرفیت آن خواهد رسید. اما در بارش‌های رگباری که شدت بارش حتی در شروع آن از میزان نفوذ به مراتب بیشتر است میزان نفوذ به حداکثر ظرفیت آن و یا ظرفیت بالقوه آن نخواهد رسید.

میزان نفوذ و حداکثر ظرفیت آن به فاکتورهای زیر بستگی دارد:

1- شدت، مدت واندازه قطره‌های باران

2- وضعیت خاک از نظر تراکم و فشردگی و همچنین درجه حرارت آن و درصد مواد آلی موجود در خاک

3- وضعیت سطح خاک از نظر هموار یا ناهموار بودن، نوع شخم و شیب زمین

4- نوع خاک و توزیع منافذ آن

5- نوع و درصد پوشش گیاهی منطقه

6- رطوبت خاک و درصد اشباع آن

در بین فاکتورهای موثر در میزان نفوذ، پوشش گیاهی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، و آب در مناطق با پوشش گیاهی خوب بیشتر نفوذ می‌کند.

از روز 30 دی ماه بارندگی در استان سیستان و بلوچستان آغاز شده است. استانی که یکی از کم‌بارش‌ترین استان‌های کشور در دو سال گذشته بوده و متوسط بارندگی در این استان در روزهای پر بارش به 105 میلی‌متر می‌رسد. در حالی که در طی چند روز گذشته از 30 دی ماه تا کنون در بعضی از شهرستان‌های استان بیش از 100 میلی‌متر بارندگی رخ داده است. و به گفته رضا اربابی، مدیرکل دفتر مدیریت بحران استان سیستان و بلوچستان، در یکی از ایستگاه‌های استان بارش 164 میلی‌متری ثبت شده است، به عبارتی یک و نیم برابر بارش سالیانه استان. در نیک‌شهر این استان 119 میلی‌متر، در بنتور 80 میلی‌متر و در کنارک 143 میلی‌متر بارش گزارش شده است. همچنین اعلام شده است یک هزار و 435 نفر از مردم جنوب استان سیستان و بلوچستان به دلیل آسیب وارده به منازلشان از اول بهمن ماه در چادرهای هلال احمر استان اسکان داده شده‌‌اند.

با بارانی اینچنینی چه باید کرد؟

دوره بازگشت یک بارش، مدت زمانی است که طول می‌کشد تا یک بارش با شدت و مدت معینی تکرار شود. در علم هیدرولوژی ثابت می‌شود که هر چه دوره بازگشت یا تناوب یک بارندگی زیادتر باشد باید انتظار باران‌های شدیدتری را داشت. به ازای یک مدت معین هرچه دوره بازگشت افزایش یابد شدت باران‌هایی که در دوره‌های بازگشت طولانی‌تر ممکن است اتفاق افتد بیشتر می‌شود.     

هر چه دوره بازگشت در طراحی‌ زیرساخت‌های شهری بیشتر انتخاب شود، حفاظت منطقه در برابر روان‌آب‌ها هم بیشتر خواهد شد. اما متقابلا هزینه سرمایه‌گذاری هم بالاتر خواهد رفت. در شهرهای ایران برای مناطق مسکونی دوره بازگشت 2 ساله، در مناطق تجاری دوره بازگشت 5 ساله، در مناطق حساس و تاریخی دوره بازگشت 10 ساله و برای آن قسمت از تاسیسات روان آب داخل شهرها که سیلاب حوزه‌های بزرگ خارج از شهر نیز از آن‌ها عبور می‌کند دوره بازگشت 50 ساله در نظر می‌گیرند.

در سیل اخیر استان سیستان و بلوچستان، 168 واحد مسکونی در شهرهای کنارک، دلنگان، نیکشهر، بنت، فنوج، چابهار، و مهرستان بیش از 60 درصد آسیب دیده‌اند. استاندار سیستان و بلوچستان علت تخریب بالای مناطق مسکونی را استفاده از خشت و گل در ساخت این منازل اعلام کرده است.

هر چند خشت و گل بودن منازل در این استان می‌تواند از نظر استاندار استان، دلیل موجهی برای تخریب منازل باشد، اما نکته این‌جاست که زیرساخت‌های این استان تا چه حد برای مقابله با چنین حوادثی و بارندگی‌های با شدت و مدت و دوره بازگشت زیاد آمادگی دارد؟ بارندگی‌هایی که مختص استان‌هایی چون استان سیستان و بلوچستان است.

با توجه به توضیحاتی که در خصوص دوره بازگشت باران در علم هیدرولوژی ارایه شد، آیا نباید تمهیداتی برای دوره بازگشت باران در مناطق خشک و نیمه خشکی چون استان سیستان و بلوچستان اندیشید؟ ساده‌ترین راه‌حلی که به نظر می‌رسد ایجاد سیل‌بند بر پایه محاسبات شدت، مدت و دوره بازگشت باران است. ‌

و سوال دوم اینکه، با توجه به برگزاری همایش «معرفی فرصت‌های سرمایه‌گذاری و توسعه پایدار در سواحل مکران» آیا نباید مدیریت حوادث غیرمترقبه‌ای چون سیل و پیشگیری از رخ‌داد چنین حوادثی و آسیب‌ها و خسارات وارده از آن را جزو فرصت‌های توسعه پایدار یک استان در نظر گرفت؟

سدسازی‌ها چه نقشی دارند؟

آرش اذرانفر، کارشناس ارشد مهندسی آب و مدیر بخش منابع آب شرکت مهندسین مشاور مهاب قدس، در گفتگو با خبرنگار حوزه توسعه پایدار انرژی امروز، به نقش مثبت سدها در پیشگیری از رخ‌داد حوادثی چون سیل ویرانگر استان سیستان و بلوچستان اشاره کرده و می‌گوید: سدها به عنوان سازه‌های ذخیره‌سازی و تنظیم آب، اهداف مختلفی مانند تامین آب شرب، کشاورزی، تولید انرژی پاک برق‌آبی دارند. یکی از اهداف مهم دیگر، کنترل سیلاب‌های مخرب رودخانه‌ها می‌باشد.

به گفته اذرانفر، با اینکه راهکارهای دیگری نیز برای کنترل اثرات مخرب سیلاب مطرح می‌گردد اما هیچکدام به اندازه سدها موثر و مفید نیستند.

زیرا سدها علاوه بر کنترل سیلاب، آن را ذخیره کرده و در سایر مواقع به مصارف مورد نیاز می‌رسانند. اما سایر روش‌ها مانند آبخیزداری یا ایمن سازی حریم بستر رودخانه علاوه بر آنکه راندمانی کمتر از سدها در مهار سیلاب دارند، در ذخیره‌سازی و تنظیم آب نیز نقشی نخواهند داشت.

این کارشناس حوزه آب معتقد است: از نمونه‌های بسیار موفقی که سدها در کنترل سیلاب داشته‌اند می‌توان به کنترل سیلاب سد کارون ٣ در اولین سال افتتاح آن اشاره کرد که به نقل از معاونت وقت  آب و ابفا ( دکتر اردکانیان)  خسارتی که می‌توانست اتفاق بیافتد اما توسط سد کارون ٣ مهار شد، معادل هزینه ساخت سد بود. همچنین در نوروز ٩۴ نیز سیلاب مهار شده توسط سد گتوند از بروز خسارات زیادی جلوگیری کرد.

اذرانفر ادامه می‌دهد: در سیلاب امسال در رودخانه دز و کارون که سد دز بخش‌هایی از آب را سرریز کرد، اگر کنترل کامل رودخانه کارون توسط سدها صورت نمی‌گرفت، خسارات می‌توانست بسیار بیشتر باشد.

به گفته مدیر بخش منابع آب مهاب قدس، اگر احداث سد بختیاری در بالادست سد دز با جدیت بیشتری پیگیری شده بود شاهد سیلاب و خسارات آن نبودیم و علاوه بر آن ظرفیت  تولید انرژی برقابی نیز افزایش یافته بود.

اذرانفر در خصوص سیل در سیستان و بلوچستان نیز معتقد است: در سیل اخیر سیستان  به گفته مسوولین، سدهای منطقه کاملا پرشده‌اند. این مسله از زوایای مختلفی قابل بحث است:

١- اگر مخازن ذکر شده در منطقه وجود نداشتند، قطعا شدت خسارات بیشتر بود.

٢- با پر شدن سدها، امکان تنظیم آب در ماه‌های گرم سال آینده امکان‌پذیر خواهد بود.

٣- به نظر می‌رسد برای کنترل سیلاب در منطقه هنوز نیاز به کار بیشتر و لزوم توجه به پروژه‌های محتمل وجود دارد.