روسیه و ایران منتفعان اصلی اوپک گازی؟

برگزاری نشست اخیر مجمع صادرکنندگان گاز (GECF) در مسکو، بار دیگر بحث‌ها درباره جایگاه این مجمع و نسبت آن با ایده «اوپک گازی» را دامن زد.در واقع، GECF پاسخی به نیازها و خلأهای موجود در بازار جهانی گاز بود؛ چراکه رقابت میان کشورهای صادرکننده گاز در سال‌های گذشته، تنها به نفع مصرف‌کنندگان و به قیمت‌های پایین گاز طبیعی منجر شده بود. افزایش تقاضا و رونق بازار جهانی گاز، کشورهای صادرکننده گاز را در جهت حداکثر کردن منافع خود، ناگزیر به سمت اتخاذ رویکرد هم‌گرایی و همکاری در میان خود (به جای در پیش‌گرفتن رقابت‌های غیرضروری و مضر) سوق داد. مهم‌ترین مأموریت این مجمع که 19 کشور عضو آن هستند نیز حمایت از مکانیسم‌های ارتقای جایگاه و قدرت چانه‌زنی کشورهای صادرکننده گاز در برابر شرکت‌ها و کشورهای خریدار با تبادل دانش فنی، شفافیت اطلاعات قراردادهای فروش گاز و حمایت از سرمایه‌گذاری‌های مشترک ذکر شده است.

به گزارش خبرنگار نفت و گاز «انرژی امروز»، اما در کنار این مجمع، سال‌ها پیش ایده تأسیس سازمانی مشابه همچون اوپک نفتی، برای گاز طبیعی به ذهن سران کشورهای صادرکننده گاز و از جمله ایران رسید و این ایده در سال 1379 توسط ایران مطرح شد؛ اما در مورد آن موافقت‌ها و مخالفت‌های بسیاری وجود داشت.

تعابیری از قبیل اوپک گازی نادرست است

درمقابل برخی که GECF را همان اوپک گازی دانسته‌اند، بسیاری از کارشناسان اذعان داشته‌اند که تعبیر اوپک گازی از مجمع صادرکنندگان گاز تعبیر اشتباهی است.

نرسی قربان از جمله این تحلیلگران است. او در گفتگو با خبرنگار «انرژی امروز» با بیان اینکه «مجمع کشورهای صادرکننده گاز با اوپک قابل مقایسه نیست و تعابیری از قبیل اوپک گازی نادرست است»، اظهار کرد: فروم گاز نه قیمت گاز را تعیین می‌کند و نه قرار است تولید کسی را کنترل کند، اما مجمعی است که مسائل گازی در آن مورد بررسی قرار می‌گیرد و کشورهای بسیاری نیز در آن عضو هستند.

عبدالصمد رحمتی، تحلیلگر بازار نفت و انرژی نیز در گفتگو با «انرژی امروز» در این خصوص اظهار کرد: در واقع OPEC یک سازمان و همچنین GECF یک مجمع و فروم شناخته شده است و مجمع جهانی گاز تصمیمات آن برای اعضای آن الزام‌آور نیست و همچنین نقش رگلاتوری بازار را ندارد.

چالش‌ها، موافقان و مخالفان اوپک گازی

موافقان تشکیل اوپک گازی، خواهان ایجاد سازمانی قدرتمند برای تعیین قیمت گاز طبیعی و کنترل یا نفوذ قوی بر تجارت بین‌المللی گاز بودند و مخالفان معتقد بودند که نباید هیچ مداخله‌ای در بازار آزاد شکل بگیرد. بسیاری از صاحب‌نظران آن را سرآغازی برای تحول در ساختار ژئوپلیتیکی کشورها ‌دانستند و کشورهایی که بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان گاز در جهان بودند، این سازمان را به مثابه تهدیدی برای دستیابی به گاز ارزان تلقی کرده و با آن چندان موافق نبودند.

رحمتی در این خصوص اظهار کرد: مهم‌ترین چالش فعلی صادرکنندگان گاز بحث چندقیمتی بودن گاز در دنیاست. برخی کشورها که قدرت چانه زنی بهتر و ذخایر بیشتر، تکنولوژی‌های بالاتری دارند راحت‌تر می‌توانند قراردادهای خود را با کشورهای دیگر منعقد کنند؛ درنتیجه بازار را در دست می‌گیرند. مشکل بعدی صادر کنندگان گاز موضوع تضمین عرضه پایدار و کافی گاز است و قیمتی که هماهنگ با بهای قیمت نفت باشد.

تشکیل اوپک گازی بعد از قرارداد گازی چند میلیارد دلاری ایران

گلوبال ریسرچ چندی پیش امضای قرارداد ایران با توتال فرانسه را جرقه‌ای برای تشکیل اوپک گازی دانست و در گزارشی نوشت: قیمت نفت تا حدودی ثابت است، زیرا سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) و برخی تولیدکنندگان غیرعضو این سازمان سال گذشته با کاهش تولید به میزان ۱.۸ میلیون بشکه در روز موافقت کردند، اما در مورد گاز، هیچ سازمان مشابهی وجود ندارد. بنابراین افزایش عرضه و اشباع بازار موجب کاهش سطح قیمت شده و به بازار صدمه می‌زند.

از این رو، ممکن است این مساله تولیدکنندگان بزرگ را ترغیب کند تا با تشکیل یک اوپک گازی سیاست‌های تثبیت قیمت را اعمال کنند. قرارداد گازی چند میلیارد دلاری ایران که می‌تواند با افزایش عرضه گاز و اشباع بازار، قیمت‌ها را شکسته و بازار را تحت تأثیر قرار دهد، تولیدکنندگان بزرگ شامل روسیه، ایران و قطر را ترغیب به تشکیل اوپک گازی خواهد کرد.

تضاد منافع کشورها در تحقق اوپک گازی

با این وجود ممکن است بین برخی کشورها و اهدافی که با توجه به تفاوت‌های موجود در حجم ذخایر گازی، توانایی‌های تولیدی و وضعیت‌های اقتصادی خود اتخاذ کرده‌اند، تضاد منافعی وجود داشته باشد. یکی از اهداف مشترک بین اعضای این سازمان را می‌توان به حداکثر رساندن درآمد دانست؛ هرچند احتمال بروز اختلاف بین تولیدکنندگان بزرگی همچون روسیه و تولیدکنندگان کوچک‌تر وجود دارد. کشورهایی که ذخایر بزرگ‌تری دارند، عموماً تمایل کمتری برای کاهش حجم تولید خود برای بالابردن قیمت گاز دارند.

اما منافع تولیدکنندگان کوچک بر اساس قیمت است و این خود می‌تواند موجب تضاد آرا در بین این کشورها شود. از طرف دیگر، حضور کشورهایی همچون روسیه در این سازمان، می‌تواند موجب قدرتمند شدن این سازمان شود. همچنین حجم ذخایر گاز ایران قدرت چانه‌زنی بیشتری به آن داده و موقعیت جغرافیایی ایران نیز به گونه‌ای است که قدرت مانور بالایی برای کشور فراهم می‌کند تا بازار به‌طور کامل تابع روس‌ها نباشد.

گاز و نفت به دلایل ماهیت و ساختاری که به‌طور طبیعی دارند، از ویژگی‌های متفاوتی نیز برخوردارند؛ علاوه بر تفاوت ذخیره‌سازی، پروژه‌های گاز بیش از پروژه‌های نفتی سرمایه‌بر بوده و حمل آن برای مسافت‌های طولانی باید به صورت مایع انجام شود. از نظر تجارت نیز قراردادهای گاز قراردادهایی بلندمدت هستند؛ در حالیکه نفت را می‌توان به صورت تک‌محموله‌ای، قراردادهای چند ماهه و یا حدودا یک‌ساله و یا بیشتر فروخت؛ بنابراین می‌توان گفت در مورد نفت انعطاف‌پذیری بیشتری در قیمت‌گذاری و تجارت نسبت به گاز وجود دارد. بنابر آنچه گفته شد، نقش سازمانی برای گاز بسیار متفاوت‌تر از اوپک برای نفت است؛ بنابراین، به طور کلی می‌توان گفت ماهیت طولانی‌مدت قراردادهای فروش گاز، تدارک منابع مالی قابل ملاحظه و عدم انعطاف‌پذیری برای تغییر مفاد قرارداد یا تغییر مشتری تا حدودی ایفای نقش مؤثر تولیدکنندگان را محدود کرده است.

استراتژی روسیه و ایران درخصوص تشکیل اوپک گازی

به‌زعم برخی تحلیلگران بازار نفت و انرژی، بزرگ‌ترین کشورهای دارنده گاز از جمله قطر و روسیه منافع خود را در خطر می‌بینند، از طرفی روسیه پس از کاهش قیمت نفت به شدت بر روی بازار گازی خود به سمت منطقه مانور داده و این بدین معنی است که تحمل رقیب به خصوص در استفاده از کریدور گازی جنوبی به سمت اروپا را نخواهد داشت، از سوی دیگر قطر نیز بازار LNG منطقه را قبضه کرده  و قطعا رقیبی در این صحنه نخواهد خواست؛ با این تفاسیر هر کشوری به دنبال احیا بازار گازی خود به خصوص پس از افول قیمت نفت خام است. سیاست‌های آمریکا در منطقه نیز همین موضوع را پیگیری می‌کند.

اگرچه برخی کارشناسان نیز روسیه را مدافع سرسخت این جریان دانسته و اذعان داشته‌اند با توجه به اینکه بخش بزرگی از منابع انرژی جهان، در انحصار و تسلط آمریکا است، روسیه قصد دارد تا با تعقیب ایده اوپک گازی و گسترش همگرایی حاصل از آن در میان اعضای این سازمان، این سازمان را به یک جریان قوی در برابر غرب و آمریکا تبدیل نماید. تفکری که ایران نیز از آن استقبال کرده است.

هدف کلی روسیه از همکاری با کشوری همچون ایران در تأسیس اوپک گازی این است که وزن ژئوپلیتیکی خود را در تعامل با قدرت‌های فرامنطقه‌ای افزایش دهد. به نظر می‌رسد هدف ایران نیز از طرح و پیگیری این موضوع و همکاری با روسیه، افزایش وابستگی ژئوپلیتیکی غرب به این کشور و خروج از انزوای ژئوپلیتیکی ناخواسته‌ای است که بدان دچار شده است. بنابراین، تلاش روسیه برای تشکیل اوپک گازی، را می‌توان بخشی از استراتژی کلان و اعلام‌نشده مسکو علیه آمریکا دانست.

اهمیت اوپک گازی برای ایران

آمارها نشان‌دهنده توجه روزافزون به بهره‌گیری از این انرژی است. با اهمیت یافتن گاز در سبد انرژی جهان و کاهش میزان نفت در دهه‌های آینده، احتمال می‌رود گاز جایگزین نفت شود. در مناسبات ژئوپلیتیک قدرت‌های جهانی، قدرتی توان تاثیرگذاری عمیق‌تر در مناسبات بین‌المللی را دارد که بر کانون‌های تولید و مسیر عرضه آنها چیرگی داشته باشد. علاوه بر موارد گفته شده در بالا در خصوص اهمیت تشکیل این سازمان برای ایران می‌توان اذعان داشت که با توجه به اینکه ایران اکنون بزرگترین کشور دارای ذخایر گازی است و در مناسبات امنیتی مربوط به حوزه انرژی موقعیت بی‌همتایی دارد؛ با توجه به نیاز کشورهای جنوب‌غرب آسیا به گاز، ایران می‌تواند جایگاه راهبردی در تأمین انرژی این کشورها داشته باشد.

اوپک گازی، اثرگذاری ایران را در مناسبات استراتژیک جهانی در حوزه انرژی بالا می‌برد. به‌طور کلی، سازمان کشورهای تولید و صادرکننده گاز برای ایران هزینه‌ها و فرصت‌های زیادی به همراه دارد و ایران با توجه به منابع عظیم نفت و گاز خود، از اهرم‌های دوگانه نفت و گاز برخوردار است.

تشکیل اوپک گازی و ثبات بازار

عبدالصمد رحمتی، تحلیلگر بازار نفت و انرژی معتقد است مطمئنا با گذشت زمان و جایگزینی گاز به جای نفت در بازارهای مبادلات انرژی جای چنین سازمانی که مسئولیت هماهنگی این رویکرد را برعهده داشته باشد کاملا احساس خواهد شد و زمینه‌سازی و تقویت مجمع فعلی از سوی اعضای آن از مهم‌ترین اقدامات است؛ لیکن در حال حاضر صحبت از چنین سازمانی زود به نظر می‌رسد.

در نهایت می‌توان گفت که تشکیل این سازمان فرصت‌ها و تهدیدهای بی‌شماری را برای اعضای آن و دیگر کشورها به همراه خواهد داشت امات شاید روسیه و ایران را بتوان منتفعان اصلی آن دانست؛ ایجاد اوپک گازی، دو کشور ایران و روسیه را به دو بازیگر اصلی در سطح بین‌المللی تبدیل خواهد کرد که این وضعیت، نقش تهران و مسکو را در حل مسائل سیاسی و استراتژیک جهانی تقویت خواهد کرد.

اراده سیاسی اعضای احتمالی، مهم‌ترین ابزار برای تحقق ایده اوپک گازی است. اوپک گازی نیز همچون اوپک نفتی، یک انحصار واقعی نخواهد بود، بنابراین، حتی در صورت عدم همراهی سایر قدرت‌های گازی همسو با غرب، روسیه قادر است تا با حضور ایران و برخی از اعضا در آسیای مرکزی، سازمان کشورهای صادر‌کننده گاز را همچون اوپک به وضعیتی برساند که بیشترین میزان ذخایر، تولید و صادرات را طی دهه‌های آینده در دست داشته باشد.