ضرورت سازگاری با بحران کم آبی
اگرچه ایران کشوری است در منطقه خشک و نیمه خشک؛ اما چند سالی بود که از تنش آبی و خشکسالی با عنوان میهمانان کشور یاد می‌شد. تا این اواخر که مسئولان کشور به این نتیجه رسیدند که دیگر نباید خشکسالی را میهمان ایران خطاب کرد و به نوعی یار همیشگی کشور است. رضا اردکانیان وزیر نیرو دولت دوازدهم از این موضوع با اصطلاح جدیدی پرده برداشت. او کلمه «سازگاری» با کم آبی را جایگزین «مقابله» با خشکسالی کرد. سازگاری به این معنا که سازوکار عبور از بحران آبی مدیریت تقاضا است نه عرضه. در این باره اردکانیان با اشاره به کاهش بارندگی‌ها و افزایش تبخیرها در 50 سال اخیر، می‌گوید: «در ادبیات برنامه‌ریزی‌های کشور باید «سازگاری با کم آبی» را جایگزین «مقابله با خشکسالی» کنیم. جایگزینی سازگاری با کم آبی به جای مقابله با خشکسالی به معنی مناسب بودن شرایط نیست، بخصوص در شرایطی که کاهش بارندگی‌ها نه تنها در تأمین آب، بلکه در تولید برق نیز تأثیرگذار خواهد بود.» او معتقد است: «با توجه به کاهش بارندگی‌ها، فضای جامعه برای اصلاح روندهای غلط آماده‌تر از همیشه است و در شرایط کنونی، نمایندگان مجلس، استانداران و به‌طور کلی جامعه، برای اجرای طرح‌هایی مانند مدیریت مصرف، معیشت‌های جایگزین و همچنین برنامه‌ریزی متکی بر آمایش سرزمین، پیشگام هستند.» البته مسئولان کشور در سال‌های اخیر راهکارهای مختلفی را برای مقابله با بحران امتحان کردند. راهکارهای مختلفی چون اصلاح الگوی مصرف، باروری ابرها، تغییر الگوی کشت تا واردات آب. اما کم و بیش اکثر این راهکارها بی‌نتیجه بوده و حتی مدیریت بحران زا به تشدید این معضل دامن نیز می‌زد. چراکه مسئولان بدون توجه به مردم که اصلی‌ترین رکن عبور از بحران بودند را نادیده می‌گرفتند یا در بسیاری از موارد ابزارهای همراه کردن مردم با دولت وجود نداشت. اما اکنون شرایط به گونه‌ای است که هر روز منابع آبی کشور بی‌رمق‌تر از گذشته می‌شود و دیگر چاره‌ای جز همراه شدن مردم با مسئولان وجود ندارد. وضعیت بارش‌های اخیر بخوبی بیانگر این نیاز است. بر اساس آمار شرکت مدیریت منابع آب کشور ارتفاع کل ریزش‌های جوی از اول مهر تا ۱۴ فروردین سال آبی ۹۷-۹۶ بالغ بر ۹۹.۸ میلیمتر بوده. این مقدار بارندگی نسبت به میانگین دوره‌های مشابه درازمدت(۱۹۵.۳ میلیمتر) ۴۸.۹ درصد کاهش و نسبت به دوره مشابه سال آبی گذشته(۲۰۳.۵ میلیمتر) ۵۱ درصد کاهش نشان می‌دهد. ضمناً حجم بارش اول مهر تا ۱۴ فروردین معادل ۱۶۴.۴۷۳ میلیارد مترمکعب بوده است. اما این آمار فقط مربوط به مقایسه یک سال با سال‌های قبل است و مجموع کم آبی‌ها در سال‌های اخیر هیچ گاه جبران نخواهد شد. به عبارت دیگر سال به سال شرایط سفره‌های آب زیرزمینی وخیم‌تر می‌شود و چاره‌ای جز سازگاری با این شرایط وجود ندارد. سازگاری یک اصل است «خشکسالی ایران تمام شدنی نیست و امسال شرایط کشور سخت‌تر از هر سالی است.» این موضوع را انوش نوری اسفندیاری کارشناس و عضو اندیشکده آب با استناد به آمار و ارقام بارش‌های اخیر و پیش‌بینی هواشناسی کشور می‌گوید. او شرایط تابستان امسال را سخت و حساس معرفی کرد و گفت: امسال بیشترین فشار ناشی از خشکسالی روی بخش کشاورزی است. به‌دلیل وسعت و پهناوری کشور شرایط منابع آبی در تمام استان‌ها یکسان نیست اما امسال استان‌هایی از کشور در شرایط سخت آبی قرار خواهند گرفت و چاره کوتاه مدت و درازمدت این بحران سازگاری و اصلاح سازوکارهای این بخش است. نوری اسفندیاری شرایط کویر مرکزی و جنوب شرقی کشور را ناگوار‌تر عنوان کرد و ادامه داد: باید امسال مدیریت قوی منابع آبی در دستور کار دولت قرار گیرد و مردم نیز در این زمینه همراه دولت شوند. در غیر این صورت بزودی شاهد اضافه برداشت آب‌های زیرزمینی و تشدید مهاجرت از روستاها به شهرها خواهیم بود. او افزود: علاوه بر این آلوده شدن منابع آبی موجود و کاهش کیفیت آن نیز یک تنش جدید ایجاد خواهد کرد و دولت باید به این موضوع هم توجه ویژه داشته باشد. این کارشناس آب کشور با اشاره به اینکه خشکسالی مهم‌ترین تهدید ایران است و سازگاری با آن باید از سال‌ها قبل آغاز می‌شد، گفت: ما حدود 30 سال دیر متوجه نیاز کشور شده‌ایم. مسئولان کشور در دوره‌های قبلی بحران کم آبی را جدی نگرفتند و به مقابله با این شرایط پرداختند. اکنون باید برای جبران گذشته جدی‌تر عمل کرد و اگر قرار است سازگاری جایگزین مقابله شود باید تمام سازوکارها را نیز تغییر داد. او ادامه داد: اطلاع‌رسانی گسترده به مردم و همراه کردن آنها، سازماندهی تشکیلات و تغییر ساختار مدیریت منابع و استفاده از ابزارهای به روز دنیا مهم‌ترین نیازهای امروز بخش آب کشور است. سازگاری یک اصل مهم است و باید در کنار طرح‌های عمرانی به آن توجه ویژه‌ای شود.
مصارف کشاورزی را مدیریت کنیم
اگرچه منابع آب شرب از منابع آب کشاورزی جداست و هر دو بخش با بحران کمبود مواجه هستند اما کارشناسان عقیده دارند که برای سازگاری با بحران آب باید بیشترین توجه را متوجه بخش کشاورزی کرد. چراکه سهم این بخش از مصارف آب کشور بیش از 90 درصد است. میرداوود میلانی عضو اتاق فکر حوزه آب وزارت نیرو در این باره به «ایران» گفت: در شرایط فعلی که میزان بارندگی 40 درصد کمتر از سال گذشته گزارش شده است برای مصرف آب باید برنامه‌ریزی و مدیریتی خاص متناسب با مقدار آب موجود در سدها یا مقدار آبی که امکان استفاده آن از چاه‌ها وجود دارد، تدوین گردد. او ادامه داد: به این ترتیب با توجه به مقدار آب در دسترس، لازم است تخصیص‌های قبلی تغییر پیدا کند و تعدیل شود. به عبارت دیگر متناسب با میزان آب قابل استفاده مصرف تعریف شود، نه بیشتر از آن. میلانی با اشاره به اینکه باید با شرایط موجود سازگار شویم، اذعان کرد: در درازمدت برای حل مسأله آب و عبور از بحران آبی چاره‌ای نیست جز اینکه به تشکیل شرکت‌های سهامی در بخش کشاورزی توجه کنیم و مجتمع‌های کشاورزی را که موجب صرفه‌جویی و کنترل تقاضا می‌شوند، در دستور کار قرار دهیم. کشت یکپارچه موضوع مهمی است که موجب صرفه‌جویی در مصرف آب و افزایش راندمان می‌شود. به هر حال مصرف عمده آب کشور که 92 درصد می‌شود، در بخش کشاورزی است و می‌توان در مرحله اول این رقم را به 80 درصد رساند.
