سد موصل؛ خطرناک‌ترین سد جهان

هشت سال پیش، در فوریه 2016، سفارت ایالات متحده در بغداد پیامی ترسناک برای شهروندان عراقی صادر کرد: «برای فروریختن احتمالی سد موصل، واقع در حدود 60 کیلومتری شمال شهری به همین نام، آماده باشید.»

در برگه‌های ضمیمه این پیام تاکید شده بود که «سد موصل» (بزرگ‌ترین سد عراق) با خطر جدی و بی‌سابقه‌ای مواجه شده است. برابر با برآوردها شکست این سد منجر به نوعی سونامی درون خشکی خواهد شد که تا 260 کیلومتری جنوب آن، در امتداد رودخانه دجله و شهر سامرا، میراث جهانی یونسکو، سرازیر خواهد شد . همچنین برآورد شده بود بین 500هزار تا یک و نیم میلیون نفر بر اثر این فاجعه جان خود را از دست خواهند داد مگر اینکه مسیر آب آزاد شده از سد را سریع و به موقع تخلیه کنند.

طی سال‌های پس از آن هشدار، دولت ایتالیا به تعمیر سد موصل کمک کرد. ایتالیایی‌ها همچنان به ارائه کمک به دولت عراق برای حفظ ساختار و محافظت از میلیون‌ها نفری که در پایین‌دست سد موصل زندگی می‌کنند، ادامه می‌دهد. با این حال بسیاری معتقدند سستی زمینی که سد روی آن ساخته شده، کماکان یک تهدید قابل توجه باقی خواهد ماند.

خطرناک‌ترین سد دنیا

یکپارچگی ساختاری سد موصل (سد صدام سابق) از زمانی که 35 سال پیش راه‌اندازی شد، همیشه مایه نگرانی بوده است. این سد برق‌آبی بر روی یک پایه بسیار ضعیف از مواد معدنی محلول در آب ساخته شده که برای حمایت از سازه‌ای به طول 4.5کیلومتر و 125 متر ارتفاع، نیاز به تزریق مداوم سیمان دارد.

در سال 2006، واحد مهندسی نیروی زمینی ارتش آمریکا این سد را «خطرناک‌ترین سد جهان» نامید و پیش‌بینی کرد که یک شکست ساختاری می‌تواند شهر موصل را طی سه تا چهار ساعت زیر آبی به ارتفاع حدوداً 25 متر غرق کند.

مکان‌های تاریخی و متعلق به تمدن آشوری نمرود، نینوا و خرس‌آباد که زمانی پایتخت‌های یکی از اولین امپراتوری‌های واقعی جهان در هزاره اول پیش از میلاد بودند، درست در مسیر پیش‌بینی‌شده سیل ناشی از شکست سد قرار دارند. همه این مکان‌ها، همچنین موزه موصل و مکان‌های مذهبی بی‌شمار، پس از تصرف موصل در سال 2014، همگی هدف آسیب‌ها و تخریب‌های داعش قرار گرفتند.

پس از آزادسازی موصل از دست نیروهای داعش، آسیب‌های وارد شده به مکان‌های فرهنگی عراق و سوریه مورد توجه جهانی قرار گرفته است.

همزمان با اینکه گروه ویژه‌ای از محققان در تلاش برای محاسبه ویرانی ناشی از شکست سد موصل هستند، طی شش روز هفته به طور 24 ساعته 27 تزریق‌کننده (انژکتور) در حال تزریق دوغاب سیمان به پایه‌های این سد که بر روی زمینی گچی ساخته شده، ‌هستند. جنس خاص زمین پای سد باعث می‌شود هر روز در حال حل شدن باشد و به همان اندازه نیازمند تزریق سیمان.

تاریخچه این سد خطرناک

این سد در ابتدا بر روی بستری از گچ ساخته شد که حتی قبل از پایان ساخت سازه شروع به حل شدن کرد. انحلال گچ در واقع در طول ساخت و ساز در دهه 1980 مشاهده شد؛ در زمان حکومت صدام حسین. نام او برای مدت‌ها روی این سد باقی ماند. همزمان با مشاهده انحلال پایه‌های سد، اقدامات لازم برای پیشگیری از تخریب سازه سد هم انجام ‌شد اما این اقدامات شکست خورد.

در هرج و مرج پس از سقوط رژیم صدام، از سال 2003 تا سال‌ها بعد توجه خاصی به سد نشد تا اینکه نشانه‌های نگران‌کننده‌ای مشاهده شد. حتی داعشی‌ها هم با اینکه بسیاری از مهندس‌های شاغل در این سد را گروگان گرفته بودند از پذیرفتن مسئولیت نگهداری آن شانه خالی کردند. اکنون باید به طور مداوم سیمان به پایه‌های این سد تزریق شود تا از حل شدن سنگ بستر در زیر سد جلوگیری شود. فرآیند تزریق شامل تزریق سیمان مایع به پایه سد برای جلوگیری از نشت آب است که به مهارت و تخصص فنی قابل توجهی نیاز دارد. بدون تزریق هر روزه سیمان (دوغاب)، پایه سد در نهایت حل خواهد شد.

ریچارد کافمن، استادیار مهندسی عمران در دانشگاه آرکانزاس که تحقیقاتی را در مورد سد موصل انجام داده، می‌گوید: «با توجه به دوغاب‌دهی مداوم، انحلال پایه‌های سد بسیار سریع خواهد بود. نمی‌توانم زمان دقیقی را اعلام کنم، اما فراوانی تزریق باعث می‌شود باور کنم که انحلال به سرعت اتفاق می‌افتد.»

نشریه بیزینس اینسایدر در سال 2016 تلفات ناشی از شکستن این سد را به پانصدهزار نفر کاهش داد اما تخمین زد بغداد با موجی از آب به ارتفاع پنج متر مواجه خواهد شد.

سد موصل هنوز هم به عنوان یک «سد ایمن» شناخته نمی‌شود.