قحطی در سومالی؛ فاجعه‌ای گم‌شده در بحران اوکراین

کمتر کسی را می‌توان یافت که به این توجه کرده باشد که سومالی در بدترین خشکسالی تاریخ خود به دام افتاده است. اینها جملاتی است که نشریه تایم درباره ابعاد فاجعه سومالی نوشته است.

به گزارش «انرژی امروز» از تایم، پس از یک سری قحطی‌های ویرانگر در شرق و غرب آفریقا در اوایل دهه 1980- قحطی‌هایی که جرقه کنسرت Live Aid را برانگیخت و بونو [خواننده راک] را از ستاره راک به فعال اقدامات بشردوستانه تبدیل کرد- ایالات متحده یک سیستم هشدار اولیه را برای زمانی طراحی کرد که در یک منطقه تامین مواد غذایی با مشکل مواجه می‌شود. شبکه سیستم هشدار اضطراری قحطی یا FEWS-NET، مواردی مانند الگوهای آب و هوا، تولیدات کشاورزی، درگیری‌ها و تغییرات در کمک‌های بشردوستانه را رصد می‌کند تا اطلاعات به موقع در مورد بحران‌های احتمالی را برای کشورهای ثروتمند و آژانس‌های کمک رسانی فراهم کند. تصور بر این بود که همیشه زمان کافی برای از بین بردن بدترین ویرانی‌ها وجود خواهد داشت.

ماه‌هاست که این سیستم زنگ خطر بزرگی را در مورد وضعیت شاخ آفریقا به صدا در آورده، منطقه‌ای که پس از چهار فصل بارانی ناموفق در طول دو سال، بدترین خشکسالی ثبت شده تاریخ را تحمل می‌کند، بدون اینکه پایانی برای آن متصور باشد. بسیاری از آژانس‌های امدادی بر این باورند که اعلام قحطی قریب‌الوقوع است. اعلامیه قحطی فقط در شرایط شدید اعلام می‌شود: زمانی که یک سوم کامل کودکان یک منطقه به شدت دچار سوءتغذیه می‌شوند، یک پنجم جمعیت به هیچ وجه به غذا دسترسی ندارند و هر روز به ازای هر 10000 نفر دو مرگ ناشی از گرسنگی وجود دارد. پیشتر تنها دو قحطی اعلام شده وجود داشت، یکی در سودان جنوبی در سال 2017 و دیگری در سومالی در ژوئیه 2011.

هشدارها این بار مبهم نیستند. این هشدارها را مجموعه‌ای از داده‌ها پشتیبانی می‌کنند: داده‌های فناوری پیشرفته مادون قرمز اندازه‌گیری بارش با ایستگاه (CHIRPS) دریافتی از «گروه خطرات آب و هوایی» می‌گویند که هیچ بارانی که متضمن رشد موفقیت‌آمیز محصولات کشاورزی در چند ماه آینده در سومالی یا مناطق اطراف آن باشد وجود نخواهد داشت. و چشم انداز سال 2023 به همان اندازه تیره و تار است. بر اساس گزارش مرکز مخاطرات آب و هوایی، «برداشت محصول در کنیا، سومالی و جنوب اتیوپی بسیار ضعیف بوده و ضعیف خواهد ماند، بیش از 9 میلیون دام تلف شده‌ و منابع آب بسیار کمیاب شده است.» در دسامبر سال 2021، کمیته بین المللی نجات (IRC) سومالی را در فهرست نظارتی سالانه خود قرار داد و اعلام کرد که تعداد افراد نیازمند در یک سال 48 درصد افزایش یافته است. این کمیته می‌گوید امسال وضع بدتر بوده است. یکی از کلینیک‌های آن در سومالی شاهد افزایش موارد سوء تغذیه حاد است که در عرض چهار ماه هشت برابر شده است.

با وجود دقت و حجم داده‌ها، بسیاری از آمریکایی‌ها از این وضعیت بی‌اطلاع هستند. یک نظرسنجی اخیر از آمریکایی‌های 19 تا 34 ساله که توسط IRC و YouGov انجام شد، نشان داد که تقریباً هفتاد درصد آمریکایی‌ها حتی از خشکسالی در شرق آفریقا تا زمانی که در نظرسنجی شرکت نکردند، اطلاع نداشتند. این در حالی است که ایالات متحده بیش از 700 میلیون دلار به این منطقه کمک کرده است که بیشتر از مجموع کمک‌های سایر کشورهای جهان است. گیل اسمیت، مدیر اجرایی One.org و مدیر سابق آژانس توسعه بین‌المللی ایالات متحده (USAID) در دوره باراک اوباما، می‌گوید: «به نظر می‌رسد این قحطی نامرئی است. اما در حال وقوع است. هشدارهای زیادی از سوی مقامات سومالی، از سوی سازمان‌های غیردولتی از سوی دیگران وجود دارد. من فکر می‌کنم آگاهی‌هایی وجود دارد، اما آن نوع واکنش بین‌المللی را که انتظار می‌رود و لازم است ایجاد نکرده است.»

عدم آگاهی حتی ناظران دیرینه منطقه را شگفت زده کرده است. دانیل ماکسول، پروفسور موسسه هنری جی. لیر در زمینه امنیت غذایی در دانشکده تغذیه فریدمن در دانشگاه تافتس، و یکی از اعضای کمیته بررسی قحطی برای سومالی، می‌گوید: «می‌دانید، در بهترین حالت، این اتفاق اخبار صفحه سوم یا چهارم روزنامه‌ها بوده است». او به مدت دو دهه برای سازمان‌های کمک‌های بشردوستانه در آفریقا کار کرده. ماکسول که در اواسط دهه 2000 در دارفور و در سال 2011 در سودان تلاش‌های زیادی برای جمع‌آوری کمک‌های مالی انجام داده، اما معتقد است که در حال حاضر هیچ تلاش مشابهی را برای منطقه نمی‌بیند که به همان اندازه مورد توجه قرار گرفته باشد. «من نمی‌دانم چه چیزی تخیل عموم را تسخیر می‌کند.»

بدیهی است که جنگ در اوکراین مورد توجه خبرگزاری‌ها و آژانس‌های بین‌المللی بشردوستانه، به ویژه آنهایی که در اروپا هستند، قرار گرفته است. اما این تنها دلیلی نیست که به این قحطی توجه کمتری نسبت به شدت آن شده است. در اینجا چیزی وجود دارد که کارشناسان بر این باورند ممکن است باعث شود این قحطی از انظار عمومی دور نگه داشته شود.

بحرانی که آرام پیش می‌رود

در سال 2011، زمانی که قحطی در سومالی اعلام شد، وضعیت به نقطه بحرانی رسیده بود اما فقط برای مدت کوتاهی بحرانی باقی ماند. این باروضع به طور اجتناب ناپذیری ادامه دارد. دسامبر تا مارس ماه‌های خشک در سومالی است، و پیش‌بینی می‌شود که فصل بارانی سال 2023 خشک باشد، و بنابراین هزاران نفر دیگر را به کمپ‌های بزرگ کمک‌رسانی خواهد کشاند، و همین امر می‌تواند باعث شیوع بیماری یا افزایش بیش از حد نیاز به آب شود، متعاقب آن مرگ و میر بسیار بیشتر از خشکسالی‌های قبلی می‌شود. ماکسول می‌گوید: «من نگران این هستم که اگر آستانه‌های قحطی شکسته نشود، مردم به نوعی با تبریک به هم می‌گویند: «اوه خوب، ما از قحطی جلوگیری کردیم!» اما ما ممکن است از نوع مرگ و میر دسته جمعی که دفعه قبل شاهد آن بودیم، صرفاً به دلیل بزرگی مشکل و مدت احتمالی مشکل جلوگیری نکنیم.»

این فاجعه یک بلای تماما طبیعی نیست

مردم بلایای طبیعی مانند سونامی و زلزله را درک می‌کنند و به سرعت به آنها واکنش نشان می‌دهند، اما قحطی چیزی فراتر از آب و هوای بد و تولید ناموفق محصولات کشاورزی است. بسیاری از شکست‌ خوردن‌ها ماهیت اجتماعی یا اقتصادی دارند. قحطی معمولاً با درگیری همراه است. سومالی توسط شبه‌نظامیان مرتبط با القاعده در وحشت فرورفته و توانایی و اشتهای غرب برای ارائه کمک را کاهش داده است. سودان جنوبی یک کودتای نظامی داشته است. اتیوپی نیز شاهد درگیری‌های منطقه‌ای بوده است. و جنگ در اروپا اقتصادهای بی‌ثبات را حتی کمتر قابل دوام کرده است. بیشتر مواد غذایی مصرف شده در شاخ آفریقا وارداتی است. با قیمت بالای نفت، حمل‌و‌نقل مواد غذایی پیچیده‌تر و گران‌تر شده است. توجه خطوط عرضه از هم گسیخته به اندازه خرابی محصولات ضروری به نظر نمی‌آید. با این حال این زنجیره تامین درهم شکسته یک وضعیت فاجعه بار را به وضعیتی خطرناک‌تر از همیشه تبدیل می‌کنند. مکسول می‌گوید: «وقتی همه این چیزها را کنار هم می‌گذارید، احتمالاً شدیدترین ترکیب از محرک‌های [قحطی] را دارید، محرک‌هایی که احتمالاً برای مدت طولانی‌تری ادامه خواهند داشت».

پیشگیری بهتر از درمان است اما فوریت آن کمتر است

در جریان قحطی در سومالی در سال 2011، 250 هزار نفر جان خود را از دست دادند که نیمی از آنها کودک بودند. سازمان‌های بشردوستانه متعهد شدند که برای جلوگیری از چنین بلایایی در آینده اقداماتی را انجام دهد. اما هشدارها درباره رخ‌دادی صحبت می‌کنند که «ممکن است» اتفاق بیفتد، و اگر احتمالی وجود داشته باشد که این اتفاق نیفتد، هدایت بودجه به سمت آن را سخت‌تر و سخت‌تر می‌کند، به این فکر کنید که وقت گذاشتن برای یک معاینه پزشکی منظم از مراجعه به اورژانس سخت‌تر است. گزارش آکسفام در ماه می‌می‌گوید: «دولت‌ها و بازیگران بین‌المللی هنوز به جای مدیریت خطرات پیش از خشکسالی، به اثرات خشکسالی پاسخ می‌دهند، و تلاش می‌کنند تا در پاسخ به اطلاعات هشدار اولیه اقدامی در مقیاس کافی انجام دهند.»

برخی کشورهای ثروتمند به تکاپو افتاده‌اند

بسیاری از سازمان‌های کمک‌رسان و برخی نهادهای دولتی تلاش کرده‌اند تا از این فاجعه جلوگیری کنند. سازمان ملل 100 میلیون دلار در ماه آوریل به این مسئله اختصاص داد. در ماه ژوئیه، سامانتا پاور، رئیس USAID، گفت که این آژانس 476 میلیون دلار برای رسیدگی به بحران سومالی فراهم خواهد کرد. او در سپتامبر 151 میلیون دلار دیگر به این مبلغ اضافه کرد. او می‌گوید: «ما هنوز فرصت کوتاهی برای جلوگیری از قحطی در شاخ آفریقا داریم. اواخر همان ماه، بایدن اعلام کرد که ایالات متحده 2.9 میلیارد دلار برای مقابله با بحران جهانی گرسنگی کمک خواهد کرد که 2 میلیارد دلار آن کمک مستقیم غذایی است. اما کشورهای دیگر این کار را انجام نداده‌اند. گیل اسمیت می‌گوید: «یکی از شرکای کلیدی ما بریتانیا بوده است که متأسفانه بودجه کمک خود را به شدت کاهش داده است. بنابراین دچار کسری بودجه شده‌ایم».

مبالغ پولی که تاکنون اهدا شده است به اندازه کافی بزرگ به نظر می‌رسد که مردم می‌توانند باور کنند که برای حل مشکل کافی است. اما آن‌طور که در گذشته پول به اندازه گذشته کارایی ندارد. ماکسول می‌گوید: «قیمت‌های مواد غذایی حتی قبل از حمله به اوکراین [در سومالی] رکورد زده بودند. کمک‌های بین المللی رسیده، اما ما هنوز در وضعیت بدتری نسبت به ماه فوریه قرار داریم.» همزمان با افزایش قیمت‌ها، مردم امکان معیشت خود را از دست دادند. ماکسول می‌گوید «خشکسالی ارزش هر چیزی را که مردم برای خرید غذا باید بفروشند کاهش می‌دهد. بنابراین ما از نظر قدرت خرید مردم در پایین‌ترین سطح تاریخی قرار داریم.» در یکی از رویدادهای اخیر IRC، یکی از کارمندان سومالیایی در طی سخنرانی خود خاطرنشان کرد که Plumpy’Nut، غذای بسیار مغذی که توسط یونیسف و سایر سازمان‌های امدادی برای تغذیه مردم- به‌ویژه کودکان- در شرایط اضطراری استفاده می‌شود، از 50 دلار به ازای هر 15 کیلو به 130 دلار رسیده، یعنی بیش از دو برابر شده است. و تازه هزینه حمل‌ونقل در آن محاسبه نشده است.

بلایای بسیار زیادی وجود دارند

درگیری‌ها در اوکراین، سوریه، افغانستان، سودان جنوبی و یمن، سیل‌های اخیر در پاکستان و زلزله در هائیتی، کمک‌کنندگان اصلی جهان و توجه جهان را تحت تأثیر قرار داده است. اسمیت می‌گوید: «واقعیت این است که ما با بحران‌های بیشتری نسبت به گذشته روبرو هستیم. و من فکر می‌کنم افزایش بودجه خطر طولانی شدن بحران‌ها و عدم کمک به افرادی را که واقعاً می‌توانیم به آنها دسترسی پیدا کنیم، به همراه دارد.» اسمیت می‌خواهد بودجه کمک‌ها بزرگ‌تر باشد، اگرچه می‌داند که بدون نمایش گسترده حمایت عمومی، هرنوع افزایشی بعید است. او می‌گوید: «برای بسیج نوع واکنشی که لازم است، نه تنها باید فعال شوید و توجه دولت‌ها را به خود جلب کنید، بلکه باید توجه عموم را نیز جلب کنید.»

توجه‌ها بسیار پراکنده هستند

به گذشته برگردیم، زمانی که LIVE AID در تلویزیون‌های سراسر جهان نمایش داده شد، و حتی زمانی که Live 8، دنباله آن، در سال 2005 روی صحنه رفت، دست زدن به چند رسانه کلیدی به معنای جلب توجه میلیون‌ها بیننده بود. این روزها کنسرت Global Citizen با حضور ماریا کری و متالیکا، که از قحطی در سومالی گفتند در فهرستی طولانی از رسانه‌های آمازون موزیک و YouTube پخش شد، اما به نظر می‌رسید که تاثیر بسیار کمی در چرخه اخبار غرب داشته باشد. (نیویورک پست خاطرنشان کرد که نانسی پلوسی، رئیس مجلس نمایندگان، هو شده است.) قحطی قریب‌الوقوع در کنسرت همراه در آکرا در غنا در کانون توجه قرار داشت، اما از در شهر نیویورک یادی از آن نشد. اسمیت می‌گوید: «ما فضای رسانه‌ای بسیار شلوغی داریم و مسائل متعددی در دستور کار بین‌المللی داریم و متأسفانه این موضوع توجه به این قحطی را به پایین‌ترین حد خود می‌رساند.»