یک دهه مذاکرات بی‌نتیجه ایران با روسیه در حوزه انرژی
هم‌زمان با سفر سه روزه جواد اوجی، وزیر نفت ایران، به مسکو برای شرکت در مجمع «هفته انرژی روسیه»، ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهوری روسیه اعلام کرد: «تهران در حال مذاکره با مسکو برای خرید گاز است».
پیش‌تر تفاهم‌نامه خرید گاز ایران از روسیه در جریان سفر هیاتی از شرکت گازپروم به ایران در ژوئیه سال گذشته به همراه چندین تفاهم‌نامه دیگر در زمینه‌های توسعه میادین نفت و گاز، ساخت کارخانه‌های تولید گاز مایع، ال‌ان‌جی و سرمایه‌گذاری در دیگر حوزه‌های انرژی ایران امضا شد.
در حالی که ایران همان زمان از امضای “بزرگترین توافقات نفتی و گازی تاریخ کشور به ارزش ۴۰ میلیارد دلار” خبر داده بود، روسیه هیچ کدام از این تفاهم‌نامه‌ها را به قرارداد تبدیل نکرد و اکنون تنها بر سر فروش گاز بی‌مشتری خود به ایران مذاکره می‌کند.
ایران حدود یک دهه پیش نیز ده‌ها تفاهم‌نامه نفت و گاز با چندین شرکت روسی امضا کرد که هیچ کدام از آنها اجرایی نشد.
چرا صادرات گاز؟
روسیه قبل از آغاز تهاجم نظامی به اوکراین در فوریه پارسال، سالانه بیش از ۱۷ میلیارد متر مکعب ال‌ان‌جی به اتحادیه اروپا صادر می‌کرد و علاوه بر آن ۱۳۳ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی از طریق خطوط لوله، راهی اتحادیه اروپا و بریتانیا می‌کرد. این ارقام معادل ۶۸ درصد از کل صادرات گاز روسیه در سال ۲۰۲۱ است.
سال گذشته صادرات گاز روسیه از طریق خطوط لوله به اتحادیه اروپا کمتر از نصف شد و این اتحادیه در نظر دارد تا پایان دهه جاری کلا از گاز روسیه بی‌نیاز شود.
روسیه هفته گذشته قرارداد صادرات سالانه کمتر از سه میلیارد متر مکعب گاز به ازبکستان از طریق خاک قزاقستان را امضا کرد، اما این رقم در مقابل بازاری که در اروپا از دست داده بسیار ناچیز است.
خط لوله روسیه به چین، موسوم به “قدرت سیبری” نیز ظرفیت محدودی دارد و از طرف دیگر ترکیه هم مایل به افزایش واردات گاز از روسیه نیست و مسکو با توجه به نبود چشم‌اندازی برای توسعه کارخانه‌های ال‌ان‌جی برای صادرات گاز به بازارهای شرقی، اکنون چشم به بازار ایران دوخته است.
روسیه می‌تواند با استفاده از خط لوله گازی روسیه‌ترکمنستان که تا میدان گازی دولت‌آباد ترکمنستان در مرز با ایران امتداد دارد، سالانه ۱۲ میلیارد متر مکعب گاز از طریق خط لوله دولت‌آباد-سرخس‌خانگیران به ایران صادر کند.
خط لوله دوم و قدیمی‌تری با ظرفیت انتقال سالانه ۸ میلیارد متر مکعب گاز از ترکمنستان به ایران نیز وجود دارد که به خط لوله گازی ترکمنستان‌روسیه وصل نیست، اما روسیه از طریق سوآپ (معاوضه) گاز با ترکمنستان، می‌تواند ۸ میلیارد متر مکعب گاز اضافی تحویل ایران دهد.
ایران در زمستان با کسری شدید گاز مواجه است و می‌تواند هم از این گاز برای جبران کسری داخلی استفاده کند و هم به تعهدات صادرات گاز خود به عراق و ترکیه عمل کند.
امید به سرمایه‌گذاری روس‌ها
امید ایران به سرمایه‌گذاری شرکت گازپروم روسیه در حالی است که بنا بر گزارش رسمی خود این شرکت، درآمدش در نیمه ابتدایی سال جاری میلادی تنها ۲۹۶ میلیارد روبل (۳.۱ میلیارد دلار) بوده که هشت برابر کمتر از دور مشابه پارسال است. رقم یادشده همچنین تقریبا معادل یک سوم متوسط درآمد فروش گاز این شرکت در نیمه‌ابتدایی سال‌های قبل از تهاجم روسیه به اوکراین است.
از سوی دیگر، بدهی‌های شرکت گازپروم از ۵ تریلیون روبل در نیمه اول سال گذشته به شش تریلیون روبل در ژوئیه امسال اوج گرفته است که معادل ۶۱ میلیارد دلار است.
کل درآمد صادرات نفت و گاز روسیه نیز در نیمه ابتدایی امسال نسبت به دور مشابه پارسال ۴۷ درصد سقوط کرده و به کمی بیش از ۳۷ میلیارد دلار رسیده است.
در چنین وضعیتی انتظار ایران از شرکت گازپروم یا دولت روسیه برای سرمایه‌گذاری در میادین نفت و گاز کشور بسیار عجیب است.
از طرف دیگر بخشی از تفاهم‌نامه‌های امضاشده میان گازپروم و ایران در ژوئیه پارسال مربوط به پروژه‌هایی است که خود روسیه تکنولوژی آن را ندارد؛ از جمله فشارافزایی میدان گازی پارس جنوبی با ساخت و نصب سکوهای ۲۰ هزار تنی و کمپرسورهای عظیم یا ساخت کارخانه‌های مایع‌سازی گاز، ال‌ان‌جی، در حالی که پروژه‌های نیمه‌تمام ال‌ان‌جی خود روسیه بعد از تحریم‌های غرب و خروج شرکت‌های خارجی متوقف شده است.
همچنین ناگفته پیداست که ایران رقیبی بالقوه برای روسیه در بازارهای جهانی نفت و گاز است. ایران بعد از روسیه دومین ذخایر گازی بزرگ جهان را دارد و ذخایر نفت ایران حتی ۳۰ درصد بیشتر از روسیه است.
آقای اوجی به رغم این واقعیت‌ها، در روسیه مدعی شد همکاری دو کشور می‌تواند ایران را به “هاب گازی” تبدیل کند. هاب گازی بدین معناست که همسایه‌های شمالی گاز خود را از طریق خاک ایران به کشورهای مصرف‌کننده منطقه مانند پاکستان، افغانستان، عراق و هند صادر کنند.
این در حالی است که پاکستان قراردادی در دوران محمود احمدی‌نژاد امضا کرده بود تا از سال ۲۰۱۵ گاز از ایران خریداری کند، اما به خاطر تحریم‌های غرب هیچ اقدامی نکرده است.
ایران همچنین توافق‌نامه‌ای با عمان برای صادرات گاز داشت. کارخانه‌های ال‌ان‌جی عمان حدود یک دهه پیش با ظرفیت کامل کار نمی‌کرد و نیاز به گاز بیشتری برای تبدیل به ال‌ان‌جی و صادرات آن به بازارهای جهانی داشت. اما این کشور به خاطر تحریم‌ها از واردات گاز ایران چشم پوشید و میدان “خزان” خود را با کمک شرکت‌های غربی توسعه داد و تولید گازش را از ۳۰ میلیارد متر مکعب در سال ۲۰۱۵ به ۴۲ میلیارد متر مکعب در سال گذشته رساند.
صادرات گاز مایع عمان نیز سال گذشته با افزایشی ۵ میلیارد متر مکعبی نسبت به سال ۲۰۱۵ به ۱۵ میلیارد متر مکعب رسید و دیگر نیازی به گاز ایران ندارد.
از طرف دیگر ایران سال‌هاست در دریافت میلیاردها دلار گاز صادراتی خود به عراق دچار مشکل است و این مبالغ به حسابی در بانک تجارت عراق با ارز دینار عراق واریز می‌شود که جمهوری اسلامی تنها مجاز به استفاده از آن برای خرید اقلام غیرتحریمی از خود عراق است.
ایران همچنین بیش از یک دهه است که توان پرداخت دو میلیارد دلار بدهی گازی به ترکمنستان را ندارد و به همین خاطر ترکمنستان از سال ۱۳۹۵ فروش گاز به ایران را متوقف کرده است.
دالغا خاتین‌اوغلو: کارشناس حوزه نفت و انرژی | دویچه وله
