متخصصان، قیمتی تر از نفت هستند
«برنامۀ ما این بود که بتوانیم وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های دولتی را جمع وجور و از توسعۀ بی‌ربط آنها جلوگیری کنیم. قرارمان این بود که وزارت نفت کادر کوچکی داشته باشد، همۀ شرکت های تابعه مثل قبل، به فعالیت خود ادامه دهند و وزارتخانه، جنبۀ ستادی داشته و دفترودستک زیادی نداشته باشد. به همین دلیل گفتم یک طبقه از ساختمان فرعی شرکت ملّی نفت را در خیابان ویلا خالی کنند و وزارتخانه را آنجا تشکیل دادیم، اما اکنون و برخلاف این فکر اولیه، وزارت نفت چنان گسترده شده که بی ربط نیست بگوییم به یک دولت تبدیل شده است.»
اگرچه حفر اولین چاه نفت و استخراج آن در ایران قدمتی بیش از 108سال دارد، اما فقط 38سال از تشکیل وزارت نفت ایران می‌گذرد. زمانی که مهندس بازرگان تصمیم می‌گیرد وزارت نفت را تأسیس کند، بنابر شناخت و سابقه‌ای که از دکتر علی اکبر معین‌فر داشت، او را از سازمان برنامه وبودجه فرا‌خواند و سکان وزارتخانۀ جدیدالتأسیس را به او سپرد. معین فر ضمن یادآوری خاطراتی از برخوردهای اوایل انقلاب به «تازه های انرژی» می گوید: «تا آنجا که میسّر بود، سعی کردیم از بروز چنین اتفاقاتی در وزارت نفت پرهیز شود و به قول مهندس بازرگان، تلاش کردیم کادر کارشناسی وزارت نفت را که «قیمتی‌تر از نفت» بود، حفظ کنیم.»
نخستین وزیر نفت تاریخ ایران، ضمن مروری بر موضوعات شکل گرفته در هیئت دولت وقت، می گوید در آن جلسه، هیچ کس با تشکیل وزارت نفت مخالفت نکرد: درحالی که گفتگو با نخستین وزیر نفت ایران به بهانۀ معرفی مهندس زنگنه برای سپردن مجدد سکان وزارت نفت در دولت دوازدهم انجام شد، او در پاسخ به این پرسش «تازه های انرژی» که در مقام نخستین وزیر نفت، چه توصیه ای به یازدهمین وزیر نفت ایران دارد، می گوید: «به هیچ وجه با افزایش سطح تولید تا حدودی که تأمین کنندۀ برنامه های توسعه باشد، مخالفتی ندارم، اما اگر برنامه ای در کار نباشد و افزایش سقف تولید برای ارتزاق و رفع نیازهای روزمرۀ مملکت باشد، نتیجه ای جز شرایط فعلی برای اقتصاد کشور دربرنخواهد داشت.»
دکتر معین فر، ضمن توصیه به وزیر نفت برای گرفتارنشدن در مسابقۀ میزان تولید نفت بدون توجه به تبدیل سرمایه های زیرزمینی به ثروت های روزمینی، توسعۀ زیرساخت های کشور و رفاه نسل های آینده، افزایش سهم انرژی های تجدیدپذیر در سبد انرژی کشور را نیز ازجمله مسائلی برمی شمرد که باید مدّنظر مسئولان قرار گیرد و از آن مهم تر، تبدیل تهدیدهای موجود به فرصت از طریق همراهی مردم: «امیدوارم بر فرض اینکه درِ نفت هم بسته شد، مسئله ای برای کشور ایجاد نشود. بیش از اینکه به مشکلات انرژی، انرژی هسته ای، نفت و… فکر کنم به مشکلات داخلی می اندیشم. اگر مشکلات داخلی مملکت را بتوان رفع کرد و واقعاً بین دولت و ملّت، فاصله ای نباشد و همدلی کاملی شکل گیرد، این پتانسیل هست که به اقتصاد نفتی و تک محصولی در مملکت محدود نباشیم.»
با توجه به سابقۀ شما در دولت موقت و اینکه بعد از تشکیل وزارت نفت، نخستین وزیر این وزارتخانه بودید، در ابتدا لطفاً به این مسئله بپردازید که در آن فضا، بنا به چه ضرورتی وزارت نفت تشکیل شد و تأسیس آن چه روندی را طی کرد؟
شرکت ملّی نفت ایران قبل از انقلاب اگرچه در ظاهر شرکت مستقلی بود که مجمع عمومی داشت و رئیس مجمع عمومی نخست وزیر بود و برخی از وزرا هم عضو آن بودند و آنها مدیرعامل را تعیین می‌کردند، اما در حقیقت تحت نظر مستقیم شخص شاه بود و مدیرعامل هم با نظر او تعیین می‌شد. دکتر منوچهر اقبال با سابقۀ نخست‌وزیری، انصاری با سابقۀ وزیر دارایی و عبداله انتظام از رجال قدیمی، ازجمله مدیران عامل شرکت ملّی نفت بودند که هرکدام برای خود داعیه ای داشتند و از نخست‌وزیری مثل امیراسداله علم یا هویدا نیز حرف شنوی نداشتند و با دستور مستقیم شاه تعیین می‌شدند. شرکت ملّی نفت چنین وضعیتی داشت و بعد از انقلاب نیز هیجانات زیادی داخل آن وجود داشت.
دکتر منوچهر اقبال با سابقۀ نخست‌وزیری، انصاری با سابقۀ وزارت دارایی و عبداله انتظام از رجال قدیمی، ازجمله مدیران عامل شرکت ملّی نفت بودند که هرکدام برای خود داعیه ای داشتند و از نخست‌وزیری مثل امیراسداله علم یا هویدا نیز حرف شنوی نداشتند و با دستور مستقیم شاه تعیین می‌شدند.
این روند بعد از پیروزی انقلاب چه تغییری کرد؟
دولت موقت که تشکیل شد، مهندس بازرگان، آقای حسن نزیه را برای هدایت شرکت ملّی نفت تعیین کرد و من به دلیل سال ها سابقه در سازمان برنامه و بودجه، در ابتدا با مهندس بازرگان به عنوان وزیر مشاور و رئیس سازمان برنامه و بودجه همکاری داشتم. آقای حسن نزیه، مبارزی قدیمی و وکیل دادگستری بود که در فضای نیمه باز سال آخر حکومت شاه، کانون وکلای دادگستری را فعال کرده بود. ایشان شخصی بود که جنبۀ ملّی‌گرایش او از سایر جنبه‌هایش بارزتر بود. در ابتدای انقلاب به‌دلیل عبور از فضای دیکتاتوری در همه جا آزادی مطلق و کامل وجود داشت و آقای نزیه نیز از این آزادی ها استفاده می‌کرد و علاوه بر شرکت ملّی نفت، فعالیت سیاسی خاصّ خود را داشت. به همین دلیل با فشارها و مخالفت های زیادی مواجه شد. کارگرها را علیه او شورانده و مشکلات زیادی به‌وجود آورده بودند، اما مهندس بازرگان حاضر نبود که بدون منطق، فردی را جابه‌جا کند و همان‌گونه که تا آخرین لحظه از آقای امیرانتظام دفاع کرد، از حسن نزیه نیز دفاع می کرد.
با توجه به مسئولیت های متعدد مدیرعامل شرکت ملّی نفت، روند اجرایی در امور خارجی با چه ترتیبی انجام می شد؟
قبل از این جریان و مشکلات به‌وجود آمده برای نزیه، مهندس بازرگان چندین بار مطرح کرده بودند که شرکت ملّی نفت، شرکت ملّی گاز و شرکت ملّی پتروشیمی باید با هم ادغام شوند. قبل از انقلاب همۀ این شرکت ها زیر نظر شاه بودند. مشکل دیگر این بود که مسائل مربوط به اوپک نیز تحت نظر شاه بود و دفترش در وزارت دارایی بود. همچنین نمایندۀ ایران در اوپک را نیز شاه تعیین می‌کرد. مهندس بازرگان معتقد بود که نخست‌وزیر نباید در کار این شرکت ها دخالت مستقیم کند و با این پراکندگی ها موافق نبود.
بنابراین ایدۀ تأسیس وزارت نفت را باید به مهندس بازرگان نسبت داد؟
البته بعضی از کشورهای دیگر نیز فعالیت های مربوط به نفت، گاز و صنعت پتروشیمی را یکپارچه کرده بودند. بنابراین اصل فکر از اینجا شروع شد و ایشان معتقد بود که لازم است وزارتخانه‌ای به عنوان وزارت نفت داشته باشیم. فشارهای موجود بر نزیه نیز موجب تقویت این فکر در مهندس بازرگان شد تا به این وسیله، پراکندگی ها از بین برود و وزارتخانه، چتری روی شرکت های مختلف باشد و کار ستادی انجام دهد. علاوه بر آن، آقای نزیه نیز به عنوان مدیرعامل شرکت ملّی نفت به فعالیت خود ادامه دهد و فشاری هم اگر باشد، به خود وزارت نفت منتقل شود.
تاریخ دقیق تأسیس وزارت نفت را به خاطر دارید؟
اواسط شهریور 1358 ترمیم کابینه انجام شد. بنده وزیر نفت شدم و مهندس عزت‌اله سحابی نیز به عنوان رئیس سازمان برنامه انتخاب شد. بعد از آن اگرچه آقای نزیه همچنان مدیرعامل شرکت ملّی نفت بود، اما در عمل نتوانست به عنوان مدیرعامل فعالیت کند. هرچند از نظر قانونی در پست خود بود، اما به دلیل اینکه تحت تعقیب بود، نتواست به فعالیت ادامه دهد و ناگزیر، از کشور خارج شد و مرحوم دکتر مرشد که آن زمان رئیس شرکت ملّی گاز بود، به عنوان مدیرعامل شرکت ملّی نفت منصوب شد.
آیا افراد یا گروه‌هایی هم بودند که مخالف تشکیل وزارت نفت باشند؟
با تشکیل وزارت نفت هیچ کس مخالفت نکرد. برنامۀ ما این بود که بتوانیم وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های دولتی را جمع و جور و از توسعۀ بی‌ربط آنها جلوگیری کنیم. قرارمان این بود که وزارت نفت کادر مختصری داشته باشد، همۀ شرکت های تابعه مثل قبل، به فعالیت خود ادامه دهند و وزارتخانه جنبۀ ستادی داشته باشد و دفتر و دستک زیادی نداشته باشد. به همین دلیل وقتی می‌خواستیم وزارتخانه را تشکیل دهیم، گفتم یک طبقه از ساختمان فرعی شرکت ملّی نفت را در خیابان ویلا (استاد نجات اللهی) خالی کنند و وزارتخانه را آنجا تشکیل دادیم. اما اکنون و برخلاف این فکر اولیه، وزارت نفت آنچنان گسترده شده که تقریباً به یک دولت تبدیل شده است.
قرارمان این بود که وزارت نفت با کادری مختصر، جنبۀ ستادی داشته باشد و دفتر و دستک زیادی نداشته باشد. به همین دلیل وقتی می‌خواستیم وزارتخانه را تشکیل دهیم، گفتم یک طبقه از ساختمان فرعی شرکت ملّی نفت را در خیابان ویلا (استاد نجات اللهی) خالی کنند و وزارتخانه را آنجا تشکیل دادیم. اما اکنون و برخلاف این فکر اولیه، وزارت نفت آنچنان گسترده شده که تقریباً به یک دولت تبدیل شده است.
در ابتدای پیروزی انقلاب، وضعیت تولید و صادرات نفت چگونه بود؟
در زمان شاه، صادرات نفت حدود 5 5 میلیون بشکه در روز بود و بعد از عربستان، ایران دومین تولیدکننده و صادرکنندۀ نفت بود، اما در اعتصاب های آذر و دی 1357، به‌طور کلّی صادرات نفت قطع شد. به‌دلیل تعطیلی پالایشگاه‌ها و اعتصاب عمومی مشکلات داخلی زیادی به‌وجود آمد و صف های طولانی بنزین تشکیل می‌شد. به دلیل چنین مشکلاتی، آیت اله خمینی(ره) نامه‌ای به مهندس بازرگان نوشتند و ایشان را به اتفاق مهندس مصطفی کتیرایی، مرحوم هاشمی رفسنجانی و 2 نفر دیگر به انتخاب خودشان معین کردند که به مناطق نفت خیز بروند و قسمت هایی از پالایشگاه‌ها را برای نیاز مردم راه اندازی کنند، مشروط به اینکه ارتش از آن استفاده نکند. بعد هم مشابه چنین حکمی را برای دکتر یداله سحابی نوشتند و ایشان را به اتفاق بنده، محمد جواد باهنر و 2 نفر دیگر به انتخاب خود دکتر سحابی، معین کردند که اعتصاب ها را سرپرستی کنیم.
قبل از پیروزی انقلاب، نفت چنین وضعیتی داشت، اما بعد از پیروزی انقلاب، حدود یک ماه توقف صادرات نفت ادامه داشت تا اینکه در روز 29 اسفند و به مناسبت روز ملّی شدن صنعت نفت، اولین کشتی برای صادرات با شور و هیجان خاصی بارگیری شد. برنامۀ دولت بعد از انقلاب این بود که صادرات نفت را کاهش دهد و فقط به مقدار نیاز ضروری دولت به ارز، صادرات انجام گیرد. بنابراین صادرات نفت تقریباً نصف شد و این کار، تأثیر زیادی بر قیمت نفت در بازار گذاشت.
این تغییر قیمت ها در چه محدوده ای بود؟
قبل از انقلاب، آخرین قیمت صادرات نفت ایران حدود 11 دلار بود، اما بعد از اعتصاب های ایران و اتخاذ چنین سیاستی، بهای نفت بسیار رشد کرد؛ به‌گونه‌ای که بودجۀ 1358 را بر مبنای 18 دلار بستیم. به‌دلیل تلاطمی که انقلاب ایران در بازار نفت ایجاد کرده بود، به تدریج قیمت عادی به 37 دلار رسید و حتی قیمت تک محموله‌ها به 46 دلار نیز رسید.
بعد از انقلاب و زمانی که صادرات نفت شروع شد، آیا مشتریان و کشورهای خریدار نفت ایران به دلیل تغییر و تحولات، خرید نفت از ایران را تحریم نکرده بودند؟
تحریم که نکرده بودند هیچ، به دلیل کاهش تولید، برای خرید سرو دست هم می‌شکستند و صف کشیده بودند و این برای یک شرکت، امتیاز بزرگی بود که بتواند مثلاً روزانه 5 هزار بشکه بیشتر بخرد.
در آن یک ماهی که نفت صادر نمی‌شد، بودجۀ کشور چگونه تأمین شد و آیا برای مخارج کشور با مشکلی مواجه نشدید؟
در زمان پیروزی انقلاب، حدود 10 میلیارد دلار ذخیرۀ ارزی وجود داشت و از این بابت مشکلی نداشتیم. علاوه بر آن، وقتی رابطۀ دولت و مردم خوب باشد، مردم به کمک دولت میآیند. مثلاً مرحوم علی اردلان در مقام وزیر دارایی، لایحه‌ای را به هیئت دولت آورد مبنی بر اینکه مردم، بدهی های مالیاتی را با تشخیص خودشان بپردازند. وقتی این لایحه تصویب و اجرا شد، پول بسیار قابل توجهی به صندوق دولت ریخته شد که اکنون شاید بسیار عجیب به نظر برسد. بنابراین در ابتدای شروع به کار دولت موقت، با وجود اینکه دولت شریف امامی هزینۀ بسیار بزرگی را برای ما به یادگار گذاشته بود، اما چرخ دولت به خوبی می چر‌خید. در سال های آخر حکومت شاه که نارضایتی ها افزایش یافته بود و کارمندان دست به اعتصاب می‌زدند، شریف امامی برای جلوگیری از نارضایتی ها و ناآرامی ها، حقوق کارمندان و کارگران را بدون هیچ کار کارشناسی به میزان قابل توجهی افزایش داده بود و حتی در زمان اعتصاب گسترده نیز این افزایش حقوق اعمال می‌شد. بعد از انقلاب نیز به دلیل اینکه از این لحاظ به مردم فشاری وارد نشود، این افزایش حقوق را قطع نکردیم.
