طاعون پلاستیک در اقیانوسها
چهار دهه پیش، وقتی بیشتر طرفداران محیط زیست عامل افزایش آلودگیهای زیستمحیطی را افزایش جمعیت و مصرفگرایی افراد دانستند، بری کامنر، جامعهشناس و طرفدار محیط زیست، مدعی شد افزایش جمعیت و مصرفگرایی، نمیتواند عامل گسترش شدید آلایندههای زیستمحیطی پس از جنگ جهانی دوم باشد.
به گزارش «انرژی امروز» به نقل از کانال تلگرامی سیاحت غرب، وی در کتاب خود با عنوان چرخه رو به افول به این مسئله پرداخت که عامل اصلی بحران محیط زیست، تغییر همهجانبه و گسترده فناوریهای تولید پس از جنگ دوم جهانی است.
وی بهطور خاص به افزایش چشمگیر تولید و استفاده از موادی اشاره میکند که در طبیعت وجود ندارد؛ نظیر ترکیباتی که تجزیه نمیشوند و به صورت بلایای دائمی، روی زمین باقی خواهند ماند.
کامنر فرایندهای طبیعی را الزاماً چرخهای توصیف میکند. به این ترتیب که در چرخه طبیعی هر معلولی، علت است. مثلاً فضولات حیوانی، عامل تغذیه باکتریهای خاک است. از سوی دیگر فضولات باکتریها، عامل پرورش گیاهان، و گیاهان نیز خوراک حیوانات. به این ترتیب چرخهای طبیعی وجود دارد، اما در نظامهای صنعتی مدرن، فرایندهای خطی دنبال میشود؛ به این ترتیب که دستگاه الف همیشه محصول ب را تولید میکند، و محصول ب پس از یکبار استفاده شدن دورانداخته میشود، بدون آنکه هیچ نفعی برای دستگاه مولد یا مصرفکننده خود داشته باشد. بنابراین، سیر طبیعی حیات، مختل و چرخه بیانتهای آن به وقایعی خطی و بشرساز بدل میشود. تغییراتی که انسان در چرخه حیات ایجاد میکند عموماً مولد مواد شیمیایی سمی، فاضلاب و انبوهی زباله است که شاهدی است بر قدرت انسان در دریدن ساختار بومیای که میلیونها سال، حافظ حیات روی کره خاکی بوده است.
در این میان صنعت پتروشیمی بهطور ویژه مقادیر زیادی از مواد شیمیایی بازیافتنشدنی و یکبار مصرف را تولید میکند. در اولین دهه پس از جنگ جهانی دوم از پلاستیک در تولید کالاهای بادوام نظیر مبلمان، لاستیک خودرو، اجزای اتومبیل و هواپیما و نظایر آن استفاده میشد.
در همان زمان که از پلاستیک بهطور گسترده در کالاهای بادوام استفاده میشد صنعتگران متوجه شدند که بیشترین سود در تولید کالاهای یکبار مصرف و دورریختنی است؛ محصولاتی که بهطور خاص برای فقط یکبار استفاده شدن، طراحی و تولید میشوند. کامنر در سال 1971 تمایل صنعت به مواد یکبار مصرف را توضیح میدهد، اما بعید به نظر میرسد که وی دانشی داشته باشد درباره اینکه آغاز به کار صنعت پلاستیک، چقدر برای محیط زیست مضر خواهد بود.
زمانی که کتاب چرخه رو به افول منتشر شد بطری نوشابههای غیرالکلی، پلاستیکی نبود و کسی تصور نمیکرد که شرکتهای عظیم، روزی آب لولهکشی شده را بستهبندی کنند و درون بطریهای یکبار مصرف پلاستیکی بفروشند. امروزه سالانه 72 میلیارد بطری پلاستیکی تولید میشود. همچنین کامنر پیش از ورود کیسههای پلاستیکی سبزیجات و خواربار به بازار که تا اوایل دهه 1980 سوپرمارکتهای زنجیرهای بزرگ آن را قبول نداشتند، مطالبی دراینباره نگاشته بود. امروزه سالانه بیش از 500 میلیارد کیسه پلاستیکی تولید میشود.
بطریها و کیسههای پلاستیکی کنار بستهبندیهای حبابی، ظروف پلیاستیرن، فوم بادام زمینی، سینیهای پلی استایرن، پوست آبنبات و شکلات و انبوهی از دیگر اشکال بستهبندی، یکسوم پلاستیک تولید شده سالانه سراسر دنیا را به خود اختصاص میدهند. در حالی که فرایند افزایش روزافزون تولید پلاستیک در دنیا، امری غیر عادی و به شدت نامعقول است. تولید محصولاتی که برای دور ریختن طراحی میشوند، ولی از موادی به دست میآیند که هرگز از بین نمیروند. دومین قانون از چهار قانون مشهوری که کامنر برای حفظ محیط زیست ارائه داده، این است که هر چیزی باید به جایی برود. وی معتقد است این قانون، مهمترین و بحرانیترین مسئله موادی است که به کندی تجزیه میشوند. با وجودیکه برخی از پلاستیکهای دور ریخته شده، سوزانده یا بازیافت میشوند، اکثر آنها که حدود میلیاردها میلیارد از آنها ]تولید[ میشود، هنوز روی این کره خاکی باقی مانده و به مدت نامعلومی به حیات بیپایان خود ادامه خواهند داد.
چارلز مور در کتاب مشهور خود با عنوان اقیانوس پلاستیک، گزارشی از باران انبوه مواد غیرضروری ارائه میدهد که بر سطح اقیانوسها جریان دارد؛ جایی که حیات انسان را به خطر میاندازد و سبب مسمومیت انواع ماهیها، پستانداران و پرندگان دریایی میشود. متناوباً گزارشی از افشاگریها و موجی از اقدامات برای مقابله با این روند ظهور میکند، اما کتاب طاعون پلاستیک روایتی دردناک است از آنچه مور در طول 15 سال از مشاهده جمعآوری زبالههای پلاستیکی در اقیانوس آرام [به دست آورده] و تأثیرات زیست محیطی آن را بر حیات وحش دریایی[مطالعه کرده] و به بررسی ریشههای بروز آن و اقدام برای مقابله مؤثر پرداخته است.
در سال 1997 هنگامیکه مور به تحقیقات خود در آبهای میان کالیفرنیا و هاوایی مشغول بود با دیدن انبوهی از زبالههای پلاستیکی شناور بر آب، ابتدا متحیر و سپس شوکه شد؛ زیرا زبالههای شناور بر آب، هزاران مایل از نزدیکترین ساحل را در برگرفته بود.
وی مدتی بعد، متوجه شد زبالههایی که بر آب دیده است در حلقه اقیانوس آرام شمالی متمرکز شده است؛ منطقهای که جریان آبهای متقاطع، باد غالب و چرخش زمین سبب میشود گردابی با سرعتی معادل دو برابر گرداب تگزاس در آن نقطه ایجاد شود.
از آنجا که حلقههای عظیمی در اقیانوسهای سراسر جهان وجود دارد، هر جرم پلاستیکی سبکی که یا مستقیم از طریق نشت مواد صنعتی و یا با تخلیه زباله و یا جابهجا شدن به وسیله باد یا آب رودخانهها به دریا وارد میشود، به سمت یک حلقه کشیده میشود و در آن نقطه به مدت نامعلومی به دور خود میچرخد و بر اثر امواج آب و گردش باد به اجزای کوچکتری نیز تقسیم میشود.
مور در این باره معتقد است: ذرات آلودگیهای ساخته دست بشر که عمدتا 80 تا 90 درصد آن شامل مواد پلاستیکی است، رؤیای شیرین تکامل بکر و اولیه را، که بخشی از حیات اقیانوسی است، درهم شکسته؛ بهطوری که عامترین ویژگی آن شده است. زباله جایگزین نمای طبیعی اقیانوسها شده؛ طوری که ردپای پلاستیک بر چهره آن حک شده است.
به خاطر داشته باشید با وجود اینکه نزدیک یک هزاره است که بشر زبالههای خود را به اقیانوسها سرازیر میکند، تنها 50 سال است که زبالههای پلاستیکی بشر، روانه آبهای اقیانوس شده و انباشت میلیونها تن پلاستیک در حلقههای اقیانوسی، قوّیاً این امر را اثبات میکند که طبیعت زباله از نظر کیفیت در نیمه دوم قرن بیستم تغییر یافته است.
نگرانی درباره اقیانوسی از پلاستیکهای شناور بر آب، تنها از منظر زیباییشناختی نیست. در این شرایط، اقیانوسها مشابه حاشیه جادههای سرشار از زباله هستند. این منظره نه تنها زشت و ناخوشایند است، بلکه زیستگاه اقیانوس را برای ساکنان آن مرگبار کرده است.
موارد متعددی از مرگ و میر حیوانات عظیمالجثه دریایی به علت بلعیدن ذرات پلاستیکی زبالهها گزارش شده است. از جمله هزاران قطعه از پرندگان دریایی، لاکپشتها، فوکها و حتی والها سالانه به علت مسدود شدن حلق و رودهشان با زبالههای تجزیهناپذیر تلف شدهاند.
زبالههای پلاستیکی بر زنجیره غذایی حیوانات دریایی اثر گذاشتهاند. همانطور که پژوهش مور اثبات میکند حتی فانوسماهیهای بسیار کوچک، ذرات پلاستیکی را میبلعند و از آنجایی که این فانوس ماهیها غذای اصلی ماهیهای تن، روغن، سالمون و کوسهها هستند، بسیاری از آن ذرات پلاستیکی، بخشی از رژیم غذایی این حیوانات میشود.
ذرات پلاستیکی افزون بر ایجاد آسیب فیزیکی، بهطور مستقیم به سیستمهای گوارشی، به عنوان یک سیستم تحویل کارآمد برای مواد شیمیایی سمی شناخته میشوند؛ مواد سمیای که بعضی در فرایند تولید پلاستیک ایجاد میشوند و برخی نیز با شناور شدن بر سواحل آلوده جذب میشوند. بسیاری از این مواد شیمیایی، درونریز هستند؛ بهطوری که در فرایندهای زیستی از جمله رشد جنین تداخل ایجاد میکنند و افزون بر اینکه سبب مرگ ناگهانی تعداد بیشماری از حیوانات میشوند در ماهیهای خوراک انسان نیز تجمع کرده، عامل بسیاری از بیماریها در وی میشوند.
عواقب زبالههای شناور بر آبهای اقیانوسی به خوبی برای علم آشکار است، اما اقدامات بسیار کمی برای توقف آلودگی پلاستیکی آبها صورت گرفته است. صنعت به خوبی توانسته است توجهات را از تولید مواد پلاستیکی یکبار مصرف به مسائل دیگری از قبیل رفتار فرد فرد مصرفکنندگان این محصولات منحرف کند، و راه حلی که ارائه میدهد بازیافت زبالههای پلاستیکیای است که نباید هیچگاه تولید میشدند.
مور این امر را شخصاً در سال 2000 کشف کرد؛ زمانی که کنفرانسی درباره زبالههای دریایی، درخواست وی را برای بحث در مورد چرایی صنعت پلاستیک رد کرد. وی معتقد است از نظر گردانندگان صنعت پلاستیک، مسئله زبالههای پلاستیکی مشکل مردم است نه مشکل مواد اولیه تهیه کننده آن. همچنین درکنفرانسی مشابه در سال 2011 نمایندگان دولت و صنعت در تعامل با گردانندگان کنفرانس کوشیدند تا پیشنویس طرحی را تهیه کنند که به وسیله آن آبهای اقیانوسی را از زبالههای پلاستیکی پاک کنند، اما در این پیشنویس به صنعت پلاستیک اشاره نشد تا اینکه مور و دیگر فعالان محیط زیست با صدای بلند اعتراض خود را به این پیشنویس اعلام کردند.
مور در پاسخ به سؤال خبرنگاری گفته است: تلاش برای پاکسازی اقیانوس از زبالههای پلاستیکی مادامی که روند تولید مواد پلاستیکی یکبار مصرف متوقف نشده، همانند آن است که بخواهیم یک وان پرشده از آب را بدون آنکه شیر آب را ببندیم خالی کنیم.
