میان‌رودان، گاهواره تمدنی به فنا رفته

ویل دورانت، در مجموعه بزرگ «تاریخ تمدن» در صفحه 133جلد اول به نام «مشرق زمین، گاهواره تمدن» می‌نویسد: هنگامی که دانشمندان باستان‌شناسی، پس از یک قرن کاوش نتیجه بخش در اراضی مجاور نیل، بیل و کلنگ خود را به عربستان، فلسطین و بین‌النهرین و ایران انتقال دادند و در کار خود پیش رفتند، به این حقیقت بیشتر واقف شدند که دلتای حاصلخیز رودخانه‌های بین‌النهرین جایی است که شاهد و ناظر پرده اول نمایشنامه تاریخی تمدن بوده است».

به گزارش خبرنگار توسعه پایدار «انرژی امروز» بین‌النهرین یا میان‌رودان، سرزمینی است که تکه‌هایی از عراق، ترکیه، ایران، سوریه و کویت را دربر می‌گیرد. میان‌رودان جایگاه ظهور و افول تمدن‌های سومر، اکد، بابل،‌ آشور،‌کلدانی، عیلام و مادها و سرزمینی است که منشور کوروش در آن یافت شد.

میان‌رودان حتی خدای مخصوص خود را دارد و معبد بَعَل، در پالمیرای سوریه، جایگاه پرستش خدای بزرگ میان‌رودان است.

میان‌رودان تاریخی پرفراز و نشیب را از سر گذرانده است. حکومت‌ها و جنگ‌های بیشمار بر این سرزمین پربرکت آمده و رفته‌اند. اما تاریخی که اینک بی‌سر و صدا بر میان‌رودان می‌گذرد برای همیشه در صفحات ذهن مردمان این سرزمین نقش خواهد بست. این تاریخ، «تاریخ خشک شدن» میان‌رودان است. دست ترک‌ها به خون «باغ‌های معلق بخت‌النصر» آلوده شده است.

دشمن، پشت دروازه «دجله و فرات»

فرات یکی از دو رود بزرگ میان‌رودان است. سرچشمه‌اش شرق آناتولی نزدیک رود «ارس» است و مسیراش سوریه،‌ عراق و در نهایت خلیج فارس.

این رود در مغرب کشور عراق و متشکل از دو شعبه «قره سو» و «مرادچای» است و در نزدیکی خلیج فارس با دجله یکی می‌شود.

طول رود فرات،  2900 کیلومتر است که پایتخت قدیم کشور بابل، ‌شهر بابل،‌ بر کرانه آن بنا شده بود.

دجله از شرق ترکیه و از رشته کوه توروس سرچشمه می‌گیرد. از میان شهرهایی چون بغداد و موصل می‌گذرد و به همراه فرات به کارون می‌پیوندد و اروندرود را می‌سازد و در نهایت به خلیج فارس می‌رسد.

دجله 1900 کیلومتر طول دارد و سی‌وهشتیم رودخانه طولانی دنیاست. دجله مرز تاریخی فلات ایران است.

واقعیت این است که کره زمین هر روز خشک‌تر از دیروز می‌شود. دانشمندان باور دارند دلیل این خشکی را نباید در حرکت و فعل‌ و انفعالات کهکشان‌ها جست. بلکه هر چه که هست، همین‌جا بر روی خود این کره خاکی بی‌دفاع رخ می‌دهد.

تغییرات اقلیم اولین متهم این خشکی است. کاهش بارندگی حاصل از تغییرات اقلیم، نه در یک منطقه یا در حوزه آبی یک رودخانه که در بخش اعظمی از دنیا به راحتی قابل تشخیص است.

این خشکی در بخش‌هایی از کره زمین بیش از سایر نقاط به چشم می‌آید. بنابر گزارش همین دانشمندان، خاورمیانه یکی از قربانیان اصلی خشکسالی‌های حاصل از تغییرات اقلیم است. آنچه که امروزه در خاورمیانه و میان‌رودان و کشورهای هم‌جوار رخ می‌دهد، ‌نمونه بارز یک فاجعه بزرگ است که اثرات امروزی آن را در جنگ‌ها و مهاجرت‌های این منطقه می‌بینیم. اما آنچه که در آینده رخ خواهد داد، مسلما ابعادی بسیار وسیع‌تر خواهد یافت.

خاورمیانه بستر تمدنی گذشته، و سرچشمه رودخانه‌هایی تاریخی در دنیاست. رودخانه‌های این منطقه از دیرباز آنقدر پربرک بوده‌اند که «هلال حاصلخیز» را در دنیا نام‌آور کرده‌‌اند.

اما امروزه وضع به گونه‌ای دیگر است. رود اردن، کارون، اروندرود، ارس، هیرمند، دجله و فرات، مشهورترین رودخانه‌های خاورمیانه امروز به سختی نفس می‌کشند.

آمار ناسا می‌گوید در خلا سال‌های 2003 تا 2010،‌ مجموع آب شیرین ورودی به دو رودخانه دجله و فرات بیش از 114 کیلومتر مربع کاهش یافته است که می‌توان گفت این رقم پس از کاهش آب‌های شیرین هندوستان، در دنیا مقام دوم را از آن خود ساخته است.

از سوی دیگر سدسازی‌های کشورهای ترکیه، سوریه و عراق بر روی دجله و فرات، خون جاری در رگ‌های این منطقه را خشکانده است. میان رودان نیاز به احیا دارد. اما با ورند کنونی توسعه ناپایدار در ترکیه و جنگ در عراق و سوریه، چشم‌‌انداز این احیا حداقل در آینده‌ای نزدیک چندان زیبا به نظر نمی‌رسد.

سدسازی‌های ترکیه، سد راه 30 میلیارد از 80 میلیارد مترمکعب آبی می‌شود که به کشورهای پایین دست جاری می‌شد.

طرح گاپ

طرح گاپ GAP، (Guneydogu Anadolu Projesi) متهم اول این توسعه بی‌حساب و کتاب و دیکتاتورمعابانه ترکیه است که زندگی را برای مردم پایین دست دجله و فرات سخت‌تر کرده است.

طرح گاپ، پروژه احداث مجموعه‌های متعددی از سد و نیروگاه بر روی سرشاخه‌های این دو رودخانه است. در این طرح قرار است 14 سد بر روی روخانه فرات، 8 سد بر روی رودخانه دجله و به طور کلی 19 نیروگاه برق‌آبی در این دو رودخانه ساخته شود. 17 هزار کیلومتر مربع زمین کشاورزی آبیاری و سالانه 55 میلیارد کیلووات ساعت برق تولید شود.

تکمیل نهایی گاپ، یعنی کنترل 45 درصد آب رودخانه‌های دجله و فرات. اما اگر تغییرات اقلیم، برداشت آب برای کشاورزی و تبخیر آب را هم به این عدد اضافه کنیم، احتمالا تا یکی دو دهه آینده آب ورودی به عراق تا 80 درصد کاهش یابد.

کشور ترکیه 635 سد بزرگ و کوچک دارد که این کشور را تبدیل به یکی از بزرگ‌ترین سدسازان جهان کرده است. بسیاری از این سدها بر روی رودخانه‌های دجله و فرات ساخته شده‌‌اند. این کشور ساخت سدهای خود را از سال 1973 با سد کوبان آغاز کرد. ترکیه در طول چند دهه،‌500 سد ساخته که 22 سد آن جزو طرح گاپ بوده است. یکی از اولین سازه‌های طرح گاپ، سد آتاتورک بود با 48 میلیارد متر مکعب ظرفیت. که سطح زیر کشتی که این سد ایجاد کرده است با ماهواره هم قابل مشاهده است.

سد آتاتورک بزرگترین سد ترکیه است که در استان آدیامان این کشور قرارداد. احداث این سد از 1983 آغاز و در 1994 به بهره‌برداری رسید. نیروگاه این سد سالیانه 8.9 گیگاوات انرژی تولید می‌کند. این سد پنجمین سد بزرگ جهان و از لحاظ تولید برق آبی نیز در دنیا سوم است. ظرفیت این سد بیش از مجموع ظرفیت‌های 650 سد ایران است.

سد و نیروگاه کبان نیز بر روی رود فرات احداث شده است و در سال 1975 به بهره‌برداری رسید. این سد بعد از سد آتاتورک بزرگترین دریاچه مصنوعی ترکیه را دارد و سالیانه 6 میلیارد کیلووات ساعت برق تولید می‌شود.

سدهای کاراکایا در سال 1987، سد بیرجیک در 2001 و سد کاراکامیش در 1996، سد کرالکیز در 1985 و سد دویجسید در 1972 از دیگر سدهای پروژه گاپ هستند که باعث هرچه کمتر شدن آب ورودی به فرات شده‌‌اند.

در سوریه نیز سدهای بسیاری بر روی این رودخانه ساخته شده است که از آن جمله سد اسد در سال 1973، سدهای بعث و تشرین در 1999 و سد حلب هستند.

سد ایلیسو، نبردی جدید علیه محیط زیست

امروزه پروژه‌ای که بیشتر از بقیه سدها مورد توجه قرار گرفته است ساخت سد «ایلیسو» است. این سد بر روی رودخانه دجله ساخته خواهد شد. ساخت این سد از سال 2006 آغاز شده و در سال 2019 به پایان خواهد رسید. 

سد ایلیسو 43 میلیون متر مکعب ظرفیت دارد که معادل سه برابر ظرفیت سد کرخه است.

وب سایت International Rivers نوشته است «این سدباعث جابجایی 70 هزار نفر از سکنه اطراف آن می‌شود. دولت عراق بارها نگرانی‌های خود را نسبت به خساراتی که این سد برای کشورش خواهد داشت به ترکیه اعلام کرده است. اما تا کنون گوش شنوایی برای آن وجود نداشته است».  

اعتراض‌های بسیاری نسبت به ساخت این سد هم در داخل ترکیه و هم در کشورهایی چون آلمان، سوئیس، و اتریش در قالب کمپین‌های مبارزاتی تشکیل شده است. اما دولت ترکیه اعلام کرده است کماکان به ساخت این سد ادامه می‌دهد.

پایگاه اینترنتی « developmentnow» نیز نوشته است «به دلیل خطراتی که این پروژه برای مناطق اطراف و پایین دست خود و به ویژه بر روستاهای عراق داشت کشورهای اروپایی حمایت‌های خود از ساخت این سد را در 2008 کنار گذاشتند اما بسیاری از کشورهایی که عراق آن‌ها را کشور دوست و همسایه می‌نامد از این پروژه حمایت می‌کنند». این پایگاه اینترنتی از قول وزیر محیط زیست عراق می‌نویسد که وقتی این سد تمام شود کشاورزان عراقی گرسنگی خواهند کشید و زمین‌های کشاورزی این کشور نابود خواهد شد.

باران ریزگردها بر سر ما خواهد بارید

ایران و محیط زیست ایران با مشکل بزرگی به نام ریزگردها دست و پنجه نرم می‌کند. آنچه که مسلم است و کارشناسان بر آن تاکید دارند، منشا بیش از 70 درصد این ریزگردها کشور عراق است. ریزگردهایی که علاوه بر جنوب و جنوب غرب ایران، گاه تا مناطق مرکزی ایران، آذربایجان و حتی تا پایتخت هم می‌رسد.

توسعه ناپایدار و بی‌حساب و کتاب ترکیه و سدسازی‌های بیش از حد این کشور بر روی دو رودخانه تغذیه کننده میان‌رودان، جنگ داخلی و وجود گروه‌های تروریستی در عراق و سوریه،‌ خشکسالی، مهاجرت‌های وسیع به دلیل جنگ و خشکسالی و در نهایت رها سازی مزارع کشاورزی، همگی باعث شده‌اند تا منطقه وسیعی از عراق و سوریه به مناطقی بایر و بی‌آب و علف تبدیل شود که تنها محصول تولیدی این مناطق گرد و خاکی است که چشم و ریه ایرانی را می‌آزارد و زندگی را برای او سخت کرده است.

دولت حسن روحانی با مشکلات محیط زیستی فراوانی دست و پنجه نرم می‌کند که بخشی از آن میراث شوم هشت سال بی‌توجهی به عواقب طرح‌ها و پروژه‌های داخلی بوده و بخشی دیگر نتیجه همجواری با کشورهایی است که بر هیچ قانون و سیاق بین‌المللی پایبند نیستند.

 دولت ایران برای مقابله با این پدیده شوم، هیچ چاره‌ای جز دست به دامن شدن به سازمان‌های بین‌المللی ندارد. با توجه به این‌که ایران همجوار با کشوری است که برایش پیروزی در جنگ داخلی علیه تروریسم از گرد و خاکی که ایرانیان تنفس می‌کنند مهمتر است، بنابراین نمی‌توان امیدی به حل مشکل از سوی عراق داشت.

در این میان،‌ تنها دیپلماسی محیط زیست ایرانی است که می‌تواند آتش خانمان‌سوز نهفته در پشت مخازن سدهای ترکیه را فرونشاند. مذاکره با ترکیه و همزمان تحت فشار قرار دادن این کشور برای تغییر رویه در چشم‌اندازهای توسعه‌ای خود تنها راه نجات ایرانیان از این پدیده شوم خواهد بود.

تاریخ

عملیات انجام شده

جغرافیا

توضیح

1972

ساخت سد دویجسید

ترکیه

1973

ساخت سد اسد

سوریه

بهره‌برداری از سد کبان و سد اسد و کاهش شدید آب ورودی به عراق به 9.4 کیلومترمکعب در سال 1975 شد و ارتش عراق نیروهای خود را به آماده حمله به سد کرد. در نهایت تنش با میانجیگری عربستان و تعهد مشترک ترکیه و سوریه برای ورود 60 درصد از آب فرات به این کشور خاتمه یافت.

1975

افتتاح سد کبان

ترکیه

1977

آغاز پروژه گاپ

1980

ترکیه پذیرفت تا حداقل 500 متر مکعب بر ثانیه آب رود فرات برا به سوریه و عراق برساند. اما هیچ وقت به این تعهد خود عمل نکرد.

1985

ساخت سد کرالکیز

ترکیه

1987

اتمام سد کاراکایا

ترکیه

نگرانی عراق و سوریه

1992

ساخت سد آتاتورک

ترکیه

بزرگترین سد خاورمیانه و نهمین سد بزرگ دنیا و شعله ور شدن دوباره آتش خشم عراق و سوریه. تصویر این سد بر روی اسکناس‌های ترکیه آمد.

1996

آغاز ساخت سد کاراکامیش

1999

سدهای بعث و تشرین

سوریه

2001

تکمیل سد بیرجیک

ترکیه

2006

آغاز ساخت سد ایلیسو

ترکیه

آب ورودی به عراق به کمتر از 7.9 میلیارد متر مکعب خواهد رسید. سال بهره‌برداری 2019

2023

تکمیل کل پروژه گاپ