اروپا چگونه زمستان سخت را نرم کرد؟
سعید پوردلیر | کارشناس انرژی
با آغاز فصل بهار پیش‌بینی‌های هزینه انرژی خانوار در بریتانیا بازهم کاسته شد و شرکتهای تامین انرژی قیمت‌هایی زیر سقف تعیین شده دولت به مشتریان خود پیشنهاد دادند. اگرچه همچنان هزینه انرژی بسیار بالاتر از سال ۲۰۲۱ است اما بر اساس پیش‌بینی موسسه «اینوِستک» کاهش های بیشتری برای ماههای آغاز فصل بهار هم در راه است.
اروپا چطور بر یکی از گسترده‌ترین تهدیدهای اقتصادی و امنیتی خود غلبه کرد؟
ابعاد بحران انرژی اروپا از آنچه در تیتر خبرها دیده می‌شد عمیق‌تر بود. ماجرا از فرانسه شروع شد. یکی از صادر کنندگان اصلی انرژی در قلب اروپا. فرانسه تا 10درصد از برق تولیدی خود را به کشورهای همسایه صادر می‌کند. در تابستان سال ۲۰۲۱ بازرسان فنی متوجه وجود ترک‌هایی در سیستم خنک کننده اضطراری رآکتورهای اتمی شدند. چند ماه بعد تصمیم گرفته شد که رآکتور برای بازرسی و تعمیرات احتمالی خاموش شود.
خوردگی فلز و ترک‌خوردگی‌های مشابه، رآکتورهای دیگری را در ماههای پس آن پی‌درپی خاموش کرد به گونه ای که تا بهار سال بعد (آوریل ۲۰۲۲ – اردیبهشت 1401) تعداد رآکتورهای اتمی خاموش به ۵۶ رسید و فرانسه بخش بزرگی از توان تولید برق خود را از دست داد که بیشتر از همه صادرات انرژی را متاثر می کرد. مجموع توان رآکتورها که در زمان اوج تا ۳۶۰ تراوات الکتریسته تولید می‌کردند، با بیش از بیست درصد کاهش به کمتر از ۲۸۰ تراوات رسید. (هر تراوات برابر با هزار مگاوات است)
این وضعیت همزمان با حمله روسیه به اکراین بود. روسیه با کاهش گاه و بیگاه صادرات گاز روسیه به قصد ایجاد نوسان در اروپا چشم اندازی نگران کننده در تامین انرژی جهان و به خصوص منطقه اروپای غربی ایجاد کرده بود.
درامتداد این شرایط سخت، دیگر صادرکننده انرژی منطقه یعنی نروژ هم هشدار داد که ممکن است صادرات الکتریسته را متوقف کند. دلیل آن هم نه کمبود گاز، بلکه بارش کم و کاهش سطح آب سدهای این کشور بود. 90درصد از برق نروژ توسط نیروگاههای آبی تامین می شود.
وضعیت برای بریتانیا ازبقیه بهتر نبود. یکی از پایانه انتقال نیرو از فرانسه به انگلستان، در پاییز ۲۰۲۱ آتش گرفته بود و پیش‌بینی شده بود تعمیرات آن تا سال ۲۰۲۳ ادامه داشته باشد. بدین ترتیب ظرفیت کابلهای زیردریایی انتقال نیرو کمتر شده بود.
این محدودیت ها رویهم توان شبکه های سراسری کشورهای اروپا برای مبادله انرژی را به شکل بی سابقه ای محدود کرده بود.
تحلیل صندوق بین‌المللی پول ازبحران انرژی اروپا در سال آنرا اضطراری برآورد کرده و عبور ازآن را نیازمند چاره اندیشی و همکاری دستجمعی کشورها دانسته بود.
در زمان نوشتن این مقاله، خط انتقال بین فرانسه و انگلستان تعمیر شده و رآکتورهای فرانسه هم در حال ورود به مدار هستند.
پس چگونه اروپا بدون بحران این چالش را از سر گذراند؟
پاسخ کشورهای متاثر از بحران انرژی مجموعه‌ای متنوع از سیاست‌های کوتاه مدت و بلند مدت بود.
1- سیاست سقف قیمت. برخی دولتها سابقه اعمال سیاست سقف قیمت انرژی را دارند. در این مورد هم زیر فشار افکار عمومی و انتظارات رای دهندگان دولتها ناچار به اعمال سقف قیمت شدند. این اقدام گرچه برای حمایت از مصرف کنندگان خُـرد و خانوارها لازم به نظر می‌رسد ولی در عمل شمشیر دولبه ای است که مکانیزم قیمت را تضعیف می کند. برای همین سقف قیمت به گونه ای انتخاب شد که مصرف کننده مقداری از شوک قیمت را تحمل کند و تولید کنندگان صنعتی هم زمان لازم برای انطباق با قیمتهای جدید داشته باشد.
2- جایگزینی فوری منابع تامین گاز. با وجود محدودیت های لجستیکی کشورهای اروپایی مجموعه ای از تمهیدات سیاسی و فنی را طراحی و اجرا کردند تا گاز روسیه را با منابع دیگر جایگزین نمایند. بویژه کشورهای قطر و ایالات متحده با افزایش صادرات گاز نقش مهمی در جایگزینی گاز روسیه داشتند. به گونه ای که پایانه های گازی بزرگ در اروپا با تمام ظرفیت به کار افتادند و حتی در پاییز گذشته، تانکر ها در صفهای انتظار برای تخلیه قرار گرفتند. همچنین نگرانی تامین کنندگان اروپایی باعث شده که ذخیره انباشته این شرکتها که معمولا در پایان فصل زمستان کمینه است از همیشه بیشتر و در نتیجه قیمت خرده فروشی گاز با شیب تندی کاهش داشته باشد.
3- مکانیزم قیمت و رفتار مصرف کننده. این یک عامل بسیار مهم در مدیریت بحران انرژی است. مکانیزم قیمت باعث می شود که مصرف کننده با افزایش قیمت، مصرف خود را کاهش دهد. شوک شدید قیمت باعث می شود که هم خانوار ها و هم کسب و کار ها به فکر روشهای متنوع و ابداعی برای کاهش مصرف و صرفه جویی باشند.
احتمالا درک نادرست از همین مکانیزم هم تحلیلگران کرملین و متحدان آنها را به خطا انداخت. برای دولتهایی که قیمت انرژی را به صورت دستوری کنترل می کنند و ثابت نگه می‌دارند این انعطاف پذیری مورد انتظار نبود.
4- سرعت بخشیدن به پروژه های انرژی تجدید پذیر. قیمت بالای انرژی تنها باعث پر شدن حساب های بانکی شرکتهای انرژی نمی شود. این شرکتها برای تضمین سوددهی و رقابت‌پذیری در بلند مدت راهی جز سرمایه گذاری این درآمد ها در منابع جدید و امن انرژی ندارند.اتحادیه اروپا راهبردهای انرژی خود را در میانه حمله روسیه به اوکراین به طور کلی بازنگری کرد و سند راهبردی انرژی را که پیشتر با تمرکز بر مبارزه با تغییرات اقلیمی بنا شده بود بر مجموعه ای از رویکردهای ژئوپلیتیکی، اقتصادی و محیط زیستی بازنویسی کرد.
شرکت گازپروم روسیه اگرچه اتهام اقدام سیاسی را رد می کند، ولی در پاییز گذشته، برای تامین تعهدات قرارداد هایش با طرفین اروپایی، بیشتر از مخازن خود در داخل مرزهای اتحادیه برداشت می کرد تا به این ترتیب با کاستن از ذخیره عمومی داخل اتحادیه اهرمی باشد در دستان کرملین. اما سهم روسیه در تامین گاز اتحادیه اروپا که تا پیش از جنگ اوکراین 50درصد و بالاتر بود، در پایان زمستان به کمتر از بیست درصد کاسته و پیش‌بینی می‌شود بازهم کمتر شود.
در واقع هم اکنون صادرات گاز بیشتر اهرم مذاکره در طرف غربی است. بخصوص که با اعمال سیاست سقف قیمت برای نفت روسیه، مسکو بخشی از درآمد های نفتی خود را هم از دست داده و بدیهی است که برای حفظ درآمد گاز تلاش کند.
شوک انرژی 2021-2023 اروپایی هنوز به آخر نرسیده. اما بریتانیا و اتحادیه اروپا نشان دادند که توانایی مدیریت بحران انرژی را دارند. در واقع این شوک یک آزمون سخت برای همه کشورهای منطقه بود و احتمالا تا دهه آینده تاثیر آن در رویکردهای تامین انرژی در همه سطوح سیاسی و فنی دیده خواهد شد. همانطور که خانواده ها صورت حساب های سنگین انرژی را فراموش نخواهند کرد.
بهار و تابستان امسال، فصل بسیار پرکاری برای همه دست اندرکاران انرژی در قاره خواهد بود. کارنامه این فعالیتها را قیمت انرژی در زمستان بعدی مشخص خواهد کرد.
