ایران خشک‌تر شد و باران سیلاب شد
مجمع جهانی اقتصاد، بحران آب را یکی از عمده تهدیدات پیش روی جوامع بشری عنوان کرده است. سال گذشته نیز این مجمع همین حرف را زده بود.
به گزارش «انرژی امروز» قبل از آغاز سال 1395، در اجلاس جهانی داووس در ژانویه 2016، بانکی مون دبیرکل سابق سازمان ملل و جیم یونگ کیم، رییس گروه بانک جهانی اعلام کردند به دنبال تشکیل یک پانل سطح بالا هستند تا بتوانند مدیریت کارزاری جامع، کامل و هماهنگ برای مدیریت و توسعه منابع آب و بهبود خدمات آب و بهداشت را فراهم به انجام برسانند.
سال گذشته تحقیقات جدید نشان داد که کل هزینه فراهم سازی خدمات آب، بهسازی و بهداشت (WASH) برای رسیدن به آرمان‌های آب و بهداشت اهداف توسعه پایدار، در حدود 114 میلیارد دلار در سال است، یعنی سه برابر سرمایه‌گذاری‌های فعلی در این زمینه.
این مطالعات نشان داد که به غیر از پول، وجود سازمان‌هایی قدرتمند، پاسخگو و سیستمیک برای تبدیل سرمایه‌گذاری به خدمات موثر برای مردم نیز ضروری است.
دولت هند در سال 95، موافقتنامه‌ای با بانک جهانی برای دریافت 1.5 میلیارد دلار وام به امضا رساند که با دریافت این وام، هندوستان می‌تواند به جامعه جهانی اطمینان بدهد که روستائیان به بهداشت دسترسی خواهند داشت و تا سال 2019، رفتارشان مبنی بر تخلیه مدفوع در اماکن عمومی را کنار بگذارند.
از سویی تحقیقات جهانی منتشر شده در سال 1395، نشان داد که ارتباط آشکاری بین آب، تغییرات اقلیم و آسیب‌پذیری وجود دارد.
بانک جهانی در خصوص بحران یمن هم هشدار داد و پروژه‌ای را برای تامین حداقل خدمات آب در یمن تعریف کرد. این کشور که از قبل نیز با بحران آب مواجه بود، با بروز جنگ بحرانی عمیق‌تر را تجربه کرد.
این اتفاقات همزمان بود با هفته جهانی آب در استکهلم با شعار «آب برای رشد پایدار». و دوازدهین اجلاس کنسرسیوم بین‌المللی منابع آب (IWREC) با تاکید بر نگاه جامع به بحران آب تشکیل شد.
در روز بین‌المللی «ریشه‌کنی فقر» اعلام شد که بنگلادش تلاش‌های گسترده و پایداری برای ریشه‌کنی فقر شدید انجام داده است و توسعه‌ای باور نکردنی در زمینه دسترسی به آب سالم و بهداشت و بهسازی برای بیشتر مردم فرآهم ساخته است.
در COP22 کشورها آب را به عنوان چراغ راه رسیدن به اهداف موافقتنامه پاریس اعلام کردند. و در اجلاس 2016 آب در بوداپست مجارستان، با حضور 117 کشور جهان، آب موضوع مرکزی گفتمان بود.
بر اساس آمار سازمان‌های بین‌المللی، در دنیا از هر پنج مرگ و میر کودکان زیر پنج سال، یک مورد به علت بیماری‌های مرتبط با آب است. 783 میلیون نفر به آب سالم دسترسی ندارند و از هر 9 نفر مردم ساکن بر کره خاکی، یک نفر آب آشامیدنی سالم ندارد. در کشورهای در حال توسعه 80 درصد بیماری‌ها مرتبط با کمبود آب سالم است.
سازمان ملل هم اعلام کرده است که حجم کل آب‌های روی زمین 1.4 میلیارد کیلومتر مکعب است و فقط 2.5 درصد این آب، آب شیرین است.
در ایران چه گذشت؟
ایران خشک است
میزان بارش سالانه در ایران به طور متوسط 250 میلی‌متر است. یعنی ایران کشوری خشک است. سازمان ملل هشدار داده است که تا 40 سال آینده خاورمیانه و ایران با بحران شدید منابع آب دست به گریبان خواهند بود.
خبرهایی هم که به طور مرتب از طریق وزارت نیرو اعلام می‌شد حکایت از کاهش شدید بارش در تمام نقاط کشور بود. این کاهش بارش حتی مناطق پربارانی مثل گیلان و مازندران را هم در بر می‌گرفت.
با توجه به میزان مصرف آب، ایران در گروه کشورهای با کمبود فیزیکی آب قرار دارد. این گروه شامل کشورهایی است که در سال 2025 با کمبود فیزیکی آن رو به رو خواهند بود. این بدان معناست که حتی با بالاترین بهره‌وری ممکن در مصرف آب برای تامین نیازهایشان آب کافی در اختیار نخواهند داشت.
بر اساس شاخص فالکن مارک، ایران در آستانه بحران آبی، بر اساس شاخص سازمان ملل، ایران در وضعیت بحران شدید آبی و بر اساس شاخص موسسه بین‌المللی مدیریت آب هم ایران در وضعیت بحران شدید آبی قرار گرفته است. بر این اساس اگر ایران بخواهد از این وضعیت جان به در ببرد باید بتواند تا سال 2025 حدود 112 درصد به منابع آب قابل استحصال خود بیفزاید که احتمالا ماموریتی غیرممکن است.
آماری که عیسی کلانتری، دبیر ستاد احیا دریاچه ارومیه، در خصوص بحران آب در ایران گفته است بسیار قابل تامل است «از زمان ساسانیان تا حدود 35 سال پیش، برداشت اضافه از منابع آبی کشور نداشتیم اما در این 35 سال فقط 120 میلیارد متر مکعب آب‌های شیرین فسیلی صدها هزار ساله که حدود 75 درصد آب‌های شیرین زیرزمینی بود را مصرف کردیم…. در استاندارد جهانی، اگر کشور 20 درصد منابع آب‌های پذیرنده خود را مصرف کرده باشد هیچ خطری از نظر منابع آب متوجه‌اش نیست، اگر 20 تا 40 درصد استفاده شود به شرطی که برنامه ریزی شده باشد در خطر هست اما به شرط مدیریت می‌توانند در دراز مدت منابع آب را تامین کنند و اما اگر بالای 40 درصد استفاده کنند وارد بحران شده‌اند. دو کشور در دنیا بالای 40 درصد از منابع آب خود استفاده کرده‌اند: اولی مصر با 46 درصد و دومی ایران با 85 درصد».
کاهش بارش‌ها، افزایش مصرف
آمارهای شرکت مدیریت منابع آب ایران در سال 95، تماما حکایت از کاهش بارش‌ها در مناطق مختلف کشور بوده است. در آخرین آماری که این شرکت در پایگاه اطلاع رسانی خود منتشر کرده است اعلام شده است که ارتفاع کل ریزش‌های جوی از اول مهر لغایت 28 اسفندماه سال آبی 95 – 96 برابر با 157 میلی‌متر است. این مقدار بارندگی نسبت به میانگین دوره‌های مشابه دراز مدت (166 میلی‌متر) پنج درصد کاهش و نسبت به دوره مشابه سال آبی گذشته (165 میلی‌متر) پنج درصد کاهش نشان می‌دهد. حجم بارش‌ها از اول مهر تا پایان اسفند ماه معادل 258.74 میلی‌متر مکعب است.
در بازه زمانی فوق، حوزه آبریز قره‌قوم در بین حوزه‌های شش‌گانه کشور حدود سه درصد نسبت به متوسط 48 ساله افزایش بارش داشت اما حوزه مرزی شرق بدترین وضعیت را بین تمام حوزه داشته و نسبت به متوسط 48 ساله 35 درصد کاهش بارش داشته است.
هر چند رحیم میدانی، معاون وزیر نیرو گفته بود در سال جاری 45 میلیارد متر مکعب ورودی آب به سدها را داشتیم و این رقم بیانگر رشد 55 درصدی نسبت به سال گذشته است.
با این حال به اعتقاد این مقام مسوول، این آمار به معنی بازگشت کشور به روال عادی خود نیست بلکه بر اساس پیش‌بینی‌ها در سال‌های آتی دمای هوای کشور دو درجه افزایش خواهد یافت و این افزایش دما به معنای تبخیر بیش از 27 میلیارد متر مکعب آب‌های کشور است.
در سال 1394 هزینه استحصال، انتفال و تصفیه آب شرب با سیستم‌های فعلی آب شهری به طور متوسط در سال 1000 تومان به ازای هر مترمکعب بود اما این هزینه در سال 95 به 1500 تومان رسید. اما هزینه‌ای که از مردم دریافت می‌شود 390 تومان است.
محمد حاج رسولی‌ها هم گفته است برنامه ششم توسعه مقرر کرده است تا پایان این برنامه 10 میلیارد و 300 میلیون متر مکعب در مصرف صرفه‌جویی شود که مدیریت در مصرف می‌تواند این امر را تحقق ببخشد.
اما هر چه قدر که میزان بارش در کشور کم است برعکس میزان مصرف آب بیشتر است. علی اکبر مهاجری، معاون تحقیقات و منابع انسانی وزیر نیرو گفته بود مردم به جای استفاده 40 درصدی از منابع آبی 70 درصد آب‌های زیرزمینی را مصرف کرده‌اند.
نمایندگان خانه ملت در فروردین سال 95 تصویب کردند که وزارت نیرو از طریق شرکت‌های آبفای شهری کشور، علاوه بر دریافت نرخ آب‌بهای شهری، به ازای هر متر مکعب فروش آب شرب، مبلغ یکصد و پنجاه ریال از مشترکان آب دریافت و به خزانه‌داری کل واریز کنند.
وزارت نیرو در سال 95 ابلاغیه‌ای به تمامی دستگاه‌های تابعه وزارت نیرو و شرکت‌ها ارسال کرده است که بر اساس آن این شرکت‌ها باید یک درصد از درآمدهای مالیشان را برای کمک به تحقیقات آبی اختصاص دهند.
سیل در جنوب غوغا کرد
امسال بعد از هشدارهایی که مسوولان کشور در خصوص کاهش بارش‌ها دادند، بارندگی‌های چند روزه در سیستان و بلوچستان، فارس وبوشهر و بعضی نقاط دیگر باعث جاری شدن سیل و خسارت به اموال مردم شد.
بارندگی‌های سیستان و بلوچستان از 30 دی‌ماه آغاز شد و باعث طغیان رودخانه‌های فصلی و بسته شدن 15 راه اصلی و فرعی در این استان شدند. 3000 خانه در مناطق ایرانشهر، سرباز، نیک‌شهر، کنارک و غیره آسیب دیدند. همچنین 3 روستا به دلیل همجواری با رودخانه کاملا تخلیه شدند. گزاش‌ها حاکی از کشته شدن یک نفر در این سیلاب بود.
میانگین بارش در استان سیستان و بلوچستان 105 میلی‌متر است اما در طی بارش‌های اوایل بهمن سال 95 این بارش‌ها در بعضی نقاط حتی به 164 میلی‌متر هم رسید.
کارشناسان می‌گویند در سال‌های گذشته به دلیل خشکسالی‌های شدید در این استان، سدها خالی شده بودند و دلیل کاهش خسارات این سیل، خالی بودن این سدها عنوان شده است.
سیل در استان فارس هم باعث وارد آمدن خسارات زیاد به این استان شد. همین بارش باران و روان شدن سیلاب‌ها در استان فارس، به یکبار موج شایعاتی را در فضای مجازی گسترش داده که گفته می شد یک سد در جهرم شکسته شده است و شهر جهرم تخلیه شده است. با بررسی‌های صورت گرفته، بالاخره معلوم شد شکستن سد یک شایعه بوده و آن‌چه که تخریب شده است یک بند سیل‌گیر بوده است که تحمل حجم زیاد آب در پشت آن را نداشته است.
سیل در بوشهر هم باعث وارد آمدن خسارات فراوان شد و یک نفر در این استان جان خود را از دست داد.
رخ داد عجیب دیگر در بوشهر، بارش برف در روز جمعه 15 بهمن ماه در شهرها و روستاهای بوشهر، تنگستان، دشتی، جم، بوشکان و… بود. برفی که طی یک قرن گذشته بی‌سابقه بود.
زنجیره استیضاح به وزیر نیرو رسید
آذر ماه و دی ماه، ماه‌های پرکاری برای برخی نمایندگان مجلس بود تا بتوانند پای وزیر نیرو را برای استیضاح به مجلس بکشانند. ششم آذرماه، خبرگزاری فارس به نقل از الهیار ملکشاهی، نماینده مجلس از امضای 20 نفر از نمایندگان برای استیضاح وزیر نیرو خبر داد.
در 19 دی‌ماه نیز امضای 40 نفر از نمایندگان مجلس پای استیضاح چیت چیان نشست. متن استیضاح وزیر نیرو 31 بند شامل موارد زیر بود:
۱- اجرای پروژه‌های انتقال آب از سرشاخه‌های دز، کارون و کرخه برخلاف نظریه‌های زیست محیطی و برخلاف مصالح عمومی کشور. ۲- عدم توجه به نظرات کارشناسی و زیان‌های ناشی از این کارکرد. ۳- عدم پیگیری و عدم توجه به آبرسانی کشاورزی و شرب روستایی. ۴- عدم توجه به مشکلات بخش فاضلاب و حوادث مربوطه که تلفات جانی در برداشته است. ۵- عدم توجه به تصفیه بهینه پساب فاضلاب و رهاسازی آن که تبدیل به تهدید بهداشتی شده و موجب به خطر افتادن سلامتی انسان‌ها شده است. ۶- بی‌توجهی به اجرای ماده ۱۴۰ قانون برنامه پنجم توسعه. ۷- بی‌توجهی به صدور سند بهره‌برداری آب، حق‌آبه داران، سهم اشتراکی و مجوز تخصیص آب. ۸- عدم احیا و نجات تالاب‌ها و دریاچه‌های کشور به خصوص دریاچه ارومیه، بختگان و پریشان. ۹- عدم ساماندهی حوزه‌های آبریز کشور. ۱۰- عدم موفقیت در کنترل و مهار و جذب آب‌های مرزی. ۱۱- عزل و نصب‌های خارج از ضابطه آن وزارتخانه و برکناری متخصصین و متعهدین رسمی آن وزارتخانه. ۱۲- گرانی برق چاه‌های کشاورزان و بی‌توجهی به برق‌دار کردن چاه‌های کشاورزی. ۱۳- بی‌توجهی به شبکه‌های آبیاری یک و دو و بی‌توجهی به احداث زهکشی‌های موجود در استان‌ها ۱۴- کندی باروری ابرها و باران‌های مصنوعی. ۱۵- بی‌توجهی به مسائل نیروی انسانی و تبعیض‌های ناروا بین آنان. ۱۶- بی‌توجهی به آب و فاضلاب روستایی که در حال ورشکستگی است. ۱۷- بی‌توجهی به بخش کشاورزی و فروش آب به هر قیمت به بخش کشاورزی. ۱۸- بی‌توجهی به مسائل تنش آبی بین استان‌ها، شهرستان‌ها، بخش‌ها و روستاها. ۱۹- بی‌توجهی به خسارات وارده به منابع آب استراتژیک در اثر اجرای طرح‌های بین حوزه‌ای. ۲۰- مدیریت ضعیف در اجرای طرح‌های آب و طولانی شدن زمان اجرا و افزایش هزینه. ۲۱- بی‌توجهی به طرح‌های مصوب جدید در حال اجرا و بلاتکلیف کردن کارفرما، مشاور و پیمانکار. ۲۲- عدم توجه و رسیدگی به کوه نمک در پشت سد گتوند. ۲۳- عدم نظارت بر تولید، انتقال و توزیع برق به خصوص تولید و بخش خصوصی ۲۴- پرونده ۳۲ میلیارد تومانی وکیل آن وزارتخانه. ۲۵- سوء مدیریت در اجرای پروژه‌های فاضلاب شهری کشور. ۲۶- عدم اجرای قانون تعیین تکلیف چاه‌های فاقد پروانه و پر کردن غیرقانونی چاه‌ها. ۲۷- عدم بهره‌برداری از آب ذخیره شده پشت سد سلمان فارسی توسط مردم و کشاورزان شهرستان قیر. ۲۸- افزایش غیر کارشناسی هزینه انشعاب برق ۲۹- عدم دقت در ساخت سد تنگاب فیروزآباد که بعد از چندین سال منجر به ذخیره آب نمی‌شود. ۳۰- هدررفت آب‌های مرزی استان خراسان شمالی به سوی ترکمنستان. ۳۱- حذف سهمیه آب طرح ۵۵۰ هزار هکتاری مقام معظم رهبری در خوزستان و ایلام.
البته این اولین بار نبود که طرح استیضاح چیت چیان در مجلس مطرح می‌شد. پیش از این هم در سال 1393 نمایندگان مجلس در صدد استیضاح این وزیر پرکار دولت تدبیر و امید برآمده بودند.
گتوند و راه حل‌های آن
تا به حال از گتوند زیاد صحبت شده است. گتوند خاری است در گلوی وزارت نیرو و محیط زیست. سدی است که نه راه پیش دارد نه راه پس. گتوند دردی است بی‌درمان.
در حال حاضر به گفته محمدرضا رضازاده، مدیرعامل شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران، فعلا راهکار مدیریت مصرف برای گتوند درنظر گرفته است و قرار است در یک دوره آزمایشی این راهکار طی شود.
اما پیش از آن، مسعود اسدی، رییس شورای هماهنگی تشکل‌های کشاورزی خوزستان، روش‌های مطرح شده از سوی وزارت نیرو برای درمان سد گتوند را بسیار خطرناک و ناکارآمد اعلام کرده بود. این مسوول گفته بود: روش مدیریت مخزن و احداث دریاچه‌های تبخیری هر کدام از دیگری خطرناک‌تر است.
عباس پاپی‌زاده نماینده مردم دزفول هم تصمیم وزارت نیرو برای ایجاد حوضچه‌های تبخیری برای استخراج نمک را عامل شوری سفره‌های آب‌های زیرزمینی خوانده بود.
مهدی قمیشی، مشاور استاندار خوزستان در امور آب و محیط زیست، هم به شدت با این نوع طرح علاج بخشی مخالفت کرده و گفته بود برآوردها از وجود 60 تا 120 میلیون تن نمک در معرض انحلال را نشان می‌دهد. و 30 سال زمان لازم است تا 120 میلیون تن نمک در آب حل شود.
به هر حال گتوند معمای لاینحلی است بر دوش وزارت نیرو. مخالفان و موافقان این راه‌حل‌ها هر یک ساز خود را کوک می‌کنند. در این میان آب‌های شیرین شورتر می‌شوند و خاک بیشتری را با شوری خود انباشته می‌کنند.
پروژه انتقال آب بهشت آباد
موضوعات مربوط به انتقال آب از دیرباز در کشور بین کارشناسان این حوزه و مردم عادی محل بحث بوده‌اند. هر جایی که قرار بود آب از آنجا منتقل شود صدای اعتراض مخالفین انتقال آب بلند شده است و هر جا که قرار بود آب به آنجا انتقال یابد صدای موافقین طرح شنیده می‌شود. برای کشوری چون ایران با این بحران آب چنین بحث‌هایی همیشه مطرح بوده است.
یکی از همین پروژه‌های انتقال، انتقال آب بهشت آباد است. حیدرعلی عابدی، نماینده مردم اصفهان در مجلس در مقابل اعتراض نمایندگان استان خوزستان و چهارمحال و بختیاری به پروژه بهشت‌آباد و تونل سوم کوهرنگ، این پروژه‌ها را بدهی دولت به مردم اصفهان می‌داند.
از سویی قاسم سلیمانی دشتکی، استاندار چهارمحال و بختیاری حذف تونل بهشت آباد را برای جلوگیری از خشک شدن 54 چشمه در شهرستان‌های شهرکرد، بروجن، اردل، کیار و فارسان ضروری می‌داند. و در نهایت انتقال آب از تونل بهشت آباد منتفی اعلام شد تا جنجال‌ها حداقل بر سر این یک پروژه فعلا آرام بگیرد. اما دیگر پروژه‌های انتقال آب، چون انتقال آب از دریای عمان به کویر، انتقال آب از خزر به کویر، انتقال آب از خزر به دریاچه ارومیه، انتقال آب زاب به دریاچه ارومیه و… همچنان موضوع بحث‌های داغ میان مخالفین و موافقین باقی بماند.
و در نهایت
سال 1395، آبستن خبرهای خوب و بد بسیار در حوزه آب در کشور بود. در 19 اسفند ماه، حسن روحانی، رییس جمهور، آبگیری 15 سد در یک سال را خبر خوشی برای مردم دانست که با وجود این سدها 2.7 میلیارد متر مکعب آب در آن‌ها ذخیره شده است.
در این سال بحث‌های بسیاری بر سر استفاده از آب‌های ژرف مطرح شد و موافقان طرح در این زمانه بی‌آبی، آب‌های ژرف را چاره مشکل دانستند اما مخالفان بهره‌برداری از این چنین آب‌هایی را باعث وارد آمدن خسارت فراوان به محیط زیست و به مخاطره انداختن آینده ایران اعلام کردند.
و در سویی دیگر برداشت‌های بی‌رویه از سفره‌های آب‌های زیرزمینی باعث فرونشست‌های زمین شده است به‌طوری که مدیر اجرایی پروژه‌های بین‌امللی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری از نشست 60 تا 65 درصدی زمین در دشت میناب خبر داد و گفت این دشت در حال نابودی است.
