ردپای اینترنت اشیا در خانه ‌های ایرانی

مریم اویسی، هر روز با پیشرفت تکنولوژی، لزوم ورود به فناوری های نوین و بهره گیری از آن در زندگی روزمره احساس می شود. اینترنت اشیا، علمی است که گرچه در ایران خیلی شناخته شده نیست اما به حدی کاربرد دارد که نمی توان از ردپای آن بر کوچکترین جزئیات زندگی غافل شد.

برای آشنایی با این علم نوظهور با محمد قیصری رئیس مرکز  تحقیقات اینترنت اشیا گفت‌وگو کردیم.

ردپای اینترنت اشیا در خانه هوشمند

در ابتدا برای مخاطبان به زبان عامیانه اینترنت اشیا را توضیح دهید.

قیصری: به صورت عامیانه، بهترین تعریف برای اینترنت اشیا استفاده از یک معماری چند لایه از تکنولوژی های مختلف در جهت هوشمندسازی است. از کاربردهای آن می‌توان به خانه هوشمند، بیمارستان هوشمند و شهر هوشمند اشاره کرد. به عنوان مثال پیش از این در خانه‌ها برای سیستم‌های گرمایشی و سرمایشی از کنترل و ریموتاستفاده می‌شد، اما سنسورهایی که در حال حاضر در خانه‌ها استفاده می‌شود به طور هوشمند دمای هوا را محاسبه کرده و برای سیستم سرمایشی و گرمایشی برنامه‌ریزی می‌کنند تا دمای خانه از حد متعادل خارج نشود. با این کار مدیریت هوشمند انرژی در منزل صورت می‌گیرد و در کنار آن امکان اطفای حریق در منزل به وسیله معماری IOT نیز میسر می‌شود. از دیگر مواردی که IOT کاربرد دارد می‌توان به استفاده از این فناوری در بیمارستان‌ها اشاره کرد.

دستبندهای هوشمند، ضبط علائم حیاتی بیماران

در مورد بیمارستان هوشمند کمی توضیح دهید.

قیصری: شما هم‌اکنون در بازار دستبندهایی را مشاهده می‌کنید که می‌تواند علائم حیاتی بدن را اندازه‌گیری کنند که با استفاده از آن ها، نیازی به حضور افراد در بیمارستان برای اندازه‌گیری علائم حیاتی نیست. این دستبند برای افرادی نظیر بیماران دیابتی یا بیماران قلبی کاربرد فراوانی دارد. به این ترتیب که بیمار در خانه نگهداری می‌شود و با دستبند، علائم حیاتی ثبت شده و به بیمارستان اعلام می‌شود. به این ترتیب هم پرستار بیمار در خانه متوجه می‌شود که بیمار چه زمانی نیاز به خدمات دارد و هم بیمارستان می‌تواند آنالیز مناسبی از علائم حیاتی بیمار داشته باشد. این دستبندها برای افرادی که کودکان معلول دارند یا برای افراد آلزایمری بسیار مفید است.

IOT در زمینه‌های دیگر هم کاربرد دارد؟

قیصری: بله، این معماری در بسیاری از بخش های صنعتی و زندگی ما کاربرد دارد بطور مثال در صنعت کشاورزی و برای آبیاری زمین‌های کشاورزی می‌توان سنسورهایی را در خاک قرار داد و تحلیل کرد چه مقدار و چه زمان احتیاج به آبیاری  دارد یا میزان کود مورد نیاز برای زمین کشاورزی بر اساس نیازهای خاک مشخص ‌شود.

IOT به زبان علم

اگر بخواهیم در کنار این تعریف عامیانه یک تعریف علمی از IOT داشته باشیم، این تعریف چیست؟

قیصری: علوم به سرعت در حال رشد هستند و هر روز سنسورها و شبکه‌های جدید با برد بالاتر برای سهولت زندگی انسان‌ها ایجاد می‌شود. علم الکترونیک مثل برق و مخابرات، مراکز داده و تحلیل داده‌ها و هوش مصنوعی نیز در حال رشد است، اما با پیشرفت آن ها این موضوع مود توجه قرار گرفت تا این علوم در قالب چارچوب مناسبی رشد کنند تا هم بهره‌وری بالا داشته باشند و هم اشتغال بیشتری را ایجاد کنند. این چارچوب‌ در اینترنت اشیا مطرح شد تا علوم کامپیوتر، برق و مخابرات بتوانند با کمک تحلیل داده‌ها و هوش مصنوعی در یک قالب یکپارچه رشد کنند.

با همکاری و هم‌افزایی علوم با یکدیگر، مفهوم و معماری اینترنت اشیا ایجاد شد و دوران تحول دیجیتال اتفاق افتاد. اینترت اشیا یکی از پیشران‌های تحول دیجیتال است و فروش محصولات شرکت‌ها، سازمان‌ها و حتی رقابت تجار با پیشرفت و تحول دنیای دیجیتال می تواند به کمک اینترنت اشیا انجام می‌شود.

 IOT در ایران چه میزان پیشرفت داشته است؟

قیصری: خوشبختانه به این مفهوم از سال 1395 توجه ویژه ای شد اما همچنان برای پیاده سازی کامل آن نیاز به منابع مالی و حمایتی بیشتری داریم. سازمان های حاکمیتی و تصمیم گیرنده باید فضای رشد و حمایت از استارت اپ ها و شرکت های فعال در این زمینه را در کشور فراهم سازند. فرصتی که ممکن است باعث درخشش ایران در حوزه فناوری در جهان شود. نیاز داریم بحث های استانداردی و امنیتی سریعتر تعیین تکلیف شوند. 

اینترنت اشیاM، فرصتی برای درخشش ایران در دنیا

آماری از اینترنت اشیاM و پیشرفت آن در کشور وجود دارد؟

قیصری: سال 2016 آماری از ایران ارائه شد که در حوزه آمادگی شبکه‌های کشورمان برای ورود به تکنولوژی‌های جدید بود. در این آمار گفته می‌شود که ایران از لحاظ مهارت با نرخ متوسط دنیا برابر است و در برخی از شاخص‌ها مانند قدرت سرمایه گذاری بیشتر از متوسط دنیا قرار دارد. این آمار از طرف مجمع اقتصاد جهانی اعلام شده و بر اساس این آمار می‌توان گفت که تنها ضعف ایران در این حوزه به زیرساخت مربوط می‌شود. این آمار به ما می‌گوید که مفهوم اینترنت اشیا بر مهارت‌محوری تاکید دارد و فقط یک تکنولوژی نیست. ایران جزو کشورهایی است که نیروی کار ماهری دارد، مثل برنامه‌نویسان و مهندسان نرم‌افزار که مهارت بالایی دارند. پس ما می‌توانیم در حوزه اینترنت اشیا پیشرفت کنیم و حتی صادرات در این حوزه داشته باشیم.

آیا استارت آپ‌ها نیز در این حوزه فعال شده‌اند؟

قیصری: از آن زمان که IOT در کشور جدی گرفته شد، استارتاپ‌های خوبی شکل گرفتند و باید از این استارت اپ‌ها حمایت ویژه ای شود. در این زمینه وزرات ارتباطات و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری قدم های خوبی برداشته اند که باید ظرف سال های آینده منتظر نتیجه های مثبتی باشیم. 

IOT نقطه پرتاب و پیشرفت ایران

 تاکنون چه میزان اینترنت اشیا توانسته جای خود را در میان صنایع باز کند؟

قیصری: می‌توان در این حوزه فعالیت‌های بیشتری داشت و در نمایشگاه‌هایی نظیر نمایشگاه الکامپ مشخص شد که همه شرکت‌ها به سمت اینترنت اشیا حرکت کرده‌اند. برای مثال شرکتی که کنتور برق تولید می‌کرد در حال حاضر این دغدغه را دارد که کنتور برق مبتنی بر IOT را تولید کند. همچنین رگولاتوری، پاییز سال گذشته اسنادی را ارائه کرد که نشان از برنامه‌های آن در موضوع اینترنت اشیا دارد. پژوهشگاه فناوری اطلاعات نیز نقشه راهی تدوین کرده و شورای عالی فضای مجازی هم کارگروهی را برای اینترنت اشیا تشکیل داده است.

همچنین معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری کارگروهIOT را زیر نظر ستاد توسعه فناوری‌های حوزه اقتصاد دیجیتال به ریاست دکتر محمدی تشکیل و توسعه داده است. این موضوع نشان می‌دهد که IOT مانند حوزه نانو توانسته نقطه پرتاب و پیشرفت ایران باشد.

آماری از تعداد استارتاپ‌های فعال در اینترنت اشیا وجود دارد؟

قیصری:‌ در خصوص این موضوع هنوز آمار نهایی ارائه نشده و در حال طبقه‌بندی است، حتی برخی استارتاپ‌ها با وجود اینکه اعلام نکرده‌اند اما در این حوزه فعالیت می‌کنند.

موضوع آموزش اینترنت اشیا تا چه حد در ایران مورد توجه قرار گرفته است؟

قیصری: هنوز بسیاری از افراد فکر می‌کنند که اینترنت اشیا برای کشور ما آرمانی است و دست یافتن به آن سخت است. چندین سال است که در مرکز تحقیقات اینترنت اشیا تلاش می‌کنیم تا آموزش این حوزه به طور مطلوبی صورت بگیرد تا این دیدگاه تغییر کند و مدیران گامی به سمت اتخاذ تصمیم های راهبردی در این زمینه بگیرند.  

جای خالی اینترنت اشیا در دروس دانشگاه

آموزش اینترنت اشیا در دانشگاه‌ها صورت می‌گیرد؟

قیصری: کتاب مبانی اینترنت اشیا در سال 96 به بازار عرضه شد و فقط یک واحد درسی در دانشگاه پیام نور است. این درحالی است که دانشگاه‌های دیگر در واحدهایی نظیر فناوری‌های نوین به تدریس آن می پردازند که البته در بسیاری از واحدهای دانشگاهی چنین اتفاقی نیفتاده و هنوز واحد درسی با نام اینترنت اشیا نداریم.

برای ایجاد این واحد درسی تلاش شده است؟

قیصری:‌ بله، حتی با معاونت پژوهشی و فناوری وزارت علوم جلساتی داشتیم و عنوان کردیم که ما آمادگی طراحی یک رشته میان‌رشته‌ای در خصوص اینترنت اشیا را برای سطح کارشناسی ارشد داریم تا در زیر مجموعه مدیریت یا فناوری اطلاعات قرار بگیرد.

همچنین 7 کتاب فارسی در مورد اینترنت اشیا از سال 95 تالیف شده و تاکنون دوره‌های آموزش اینترنت اشیا شلوغ‌ترین دوره‌هایی بوده است که داشته‌ایم، اما هنوز منتظر حصول نتیجه دراین زمینه هستیم.

تاکنون چه دوره‌هایی برای آموزش اینترنت اشیا برگزار شده است؟

قیصری: علاوه بر برگزاری چهار دوره جامع IoT WAY که دو روزه برگزار می‌شود، بوت کمپ اینترنت اشیا در حال برگزاری است که بیش از 50 نفر علاقه مند در سطوح کارشناسی ارشد و دکتری در آن حضور دارند و در 11 گروه فعالیت‌های خود را در زمینه کاربردهای اینترنت اشیا به صورت استارتاپی و عملی جلو می‌برند. با برگزاری این بوت‌کمپ در صندوق نوآوری و شکوفایی و با حمایت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، ایران جزو 10 کشوری است که در دنیا توانسته بوت‌کمپ اینترنت اشیا را برگزار کند. پیش از این کشورهایی نظیر آمریکا، کانادا، انگلیس و هند این بوت‌کمپ را برگزار کردند. برگزارکنندگان بوت‌کمپ بعد از ارائه فراخوان، افرادی که ثبت‌نام شده‌اند را ارزیابی کرده و اولویت به کسانی داده‌اند که فارغ‌التحصیلان مقطع کارشناسی ارشد و دکتری بوده و رزومه مناسبی دارند.

این بوت‌کمپ و برگزاری چنین دوره‌هایی بسیار ضروری و لازم است و نشان می‌دهد که چقدر جوانان ایرانی قدرتمند و ماهر هستند و حتی می‌توانند به صادرات در حوزه IOT برسند.

بوت کمپ اینترنت اشیا

درباره بوت‌کمپ اینترنت اشیا بیشتر توضیح دهید.

قیصری: افراد در گروه‌های تخصصی به عنوان مثال کشاورزی، سلامت و صنعت و معدن تقسیم‌بندی شده و در قالب تیم‌ها باید فعالیت کنند و طی دو ماه برگزاری این رویداد باید بتوانند نمونه کار خودشان را تولید کنند. این موضوع علاوه بر بحث آموزش به روش استارتاپی، باعث می‌شود تا ایده‌های خلاقانه پس از رسیدن به مرحله تولید در سازمان‌ها مورد استفاده قرار بگیرند.

چرا نهادهای مختلف از اینترنت اشیا زیاد استقبال نمی‌کنند؟

قیصری: عدم آگاهی مدیران سازمان ها از مزایای اینترنت اشیا و نیز عدم آموزش کافی در کشور دلیل آن است. لذا باید اینترنت اشیا مانند بسیاری از مهارت های کامپیوتری برای افراد مهم باشد. چنانکه می‌بینید حتی متصدیان بانکی هم مدرک ICDL را دارند و اگر IOT هم مانند ICDL ضروری شود، می‌توان به فراگیر شدن آن امیدوار شد. باید در ابتدا فرهنگ آن را در سازمان‌ها جا انداخت و بعد به دنبال پیشرفت آن بود.

تاکنون پیشرفتی هم داشتید؟

قیصری: الان حدود دو سال است که سازمان‌ها به سمت IOT سوق پیدا کرده‌اند و سازمان‌های نظیر وزارت نیرو، بانک‌ها، سازمان گسترش و نوسازی آموزش‌های لازم را دیده‌اند که البته این آموزش‌ها در سطوح مدیریتی بوده است. با وجود این آمار هنوز 5 درصد از صد درصد سازمان‌ها آموزش در خصوص IOT دیده‌اند.

چرا این پیشرفت کم چه بوده است؟

قیصری: موضوعات مالی مانع پیشرفت این کار شده است. به عنوان مثال وزارتخانه ای برای آموزش اینترنت اشیا درخواست داد، اما امسال به ما اعلام شد که بودجه آموزش و پژوهش این وزارتخانه متوقف شده و فعلا قابلیت اجرا ندارد. سازمان‌های ایرانی در اولین قدم باید به دنبال ترسیم نقشه راه سازمان خود باشند. باید در نظر داشته باشیم که پروژه‌های اینترنت اشیا معمولا پرهزینه هستند بدون برنامه وارد شدن به آنها هزینه های سنگینی به سازمان ها وارد خواهد کرد.

به نظر شما دلیل این عدم تمایل پرهزینه بودن این پروژه‌ها نیست؟

قیصری: پروژه های اینترنت اشیا دارای بخش های مختلفی از جمله تولید سخت افزار، ارتباطات رادیویی و مخابراتی، تحلیل در پلتفرم های داده و در نهایت اپلیکیشن های کاربردی هستند که همه این موارد باید بصورت یکپارچه عمل کنند. از این رو طراحی، تولید، پیاده سازی، پشتیبانی و نظارت بر آنها بسیار هزینه بر است. تیم هایی که بعنوان توسعه دهنده فعالیت کنند، نیروهای اجرایی و پشتیبانی، مدیران کسب و کار و تمامی نیروی انسانی متخصصی که باید بسیار دقیق و حرفه ای عمل کنند. همه این موارد باعث می‌شود که هزینه این دسته از پروژه ها زیاد باشد. نکته مهم در زمینه محصولات و خدمات اینترنت اشیا این است که برای تولید اولیه سرمایه زیادی نیاز است و معمولا سازمان ها از سرمایه گذاری پرهیز کرده و بعنوان یک خریدار نهایی با ریسک پایین وارد پروژه می‌شوند. از طرفی اینترنت اشیا یک بازار بزرگ، جدید و بسیار پر ریسک است که توصیه می‌شود سازمان ها در ابتدا با به روز رسانی محصولات سنتی خودشان وارد بازار شوند تا اینکه محصولی جدید تولید کنند که هیچ شناختی از بازار آن ندارند. 

تهدید حریم خصوصی با استفاده نابجا از IOT

IOT چه میزان وارد حریم خصوصی افراد می‌شود؟

قیصری: دقیقا یکی از دلایلی که موجب شده تا اینترنت اشیا با سرعت پایین در سازمان‌ها و جامعه رشد کند، همین موضوع است. زمانیکه اینترنت اشیا با شیب ملایم وارد زندگی اجتماعی و کاری مردم شود، ناخودآگاه امنیت و حریم خصوصی مردم به چالش کشیده خواهد شد. این موضوع چه در زمان واردات محصولات IOT به ایران و چه در زمان تولید آن در کشور وجود دارد. باید ملاحظات امنیتی آن دیده شود؛ چرا که اگر یک اپلیکیشن‌ به عنوان یک استارتاپ خانه هوشمند وارد زندگی مردم شود، می‌تواند به اطلاعات خصوصی آنها دست پیدا کند. زمانیکه یک استارتاپ‌ با اجاره کردن یک سرور، تجهیزاتش را به مردم به فروش می رساند به تمام داده‌های افراد در منزل دسترسی پیدا می کند. به جز آن که استارتاپ چه استفاده‌ای می‌تواند از این داده‌ها داشته باشد، به این موضوع فکر کنیم که اگر استارتاپی حدود 1000 خانه را به راهکار خانه هوشمند تجهیز کند و مورد هک و تعرض قرار بگیرد، اطلاعات چند هزار نفر در معرض خطر است. البته فرض بر این است که تولیدکننده محصول خانه هوشمند امین مردم است اما نمی توان به راحتی مانع نفوذ هکرها و معارضین امنیتی شد.

به نظر شما راه حل این موضوع چیست؟

قیصری: راه حل این است که هر چه سریع‌تر نقش حاکمان داده در کشور مشخص شود؛ چراکه وقتی حاکم داده وجود داشته باشد و داده در اختیار آن قرار گیرد، سرورها نیز در محیط امنی قرار دارند و خدمات توسط شرکت‌ها ارائه می‌شود، اما هیچ کس به داده‌ها و اطلاعات مردم دسترسی ندارد. روند تصمیم گیری در این زمینه باید با سرعت بیشتری در کشور انجام شود. 

در انتها درباره فعالیت مرکز تحقیقات اینترنت اشیا توضیح دهید.

قیصری: این مرکز در سال 93 بعد از آنکه تعدادی از دانشجویان پایان‌نامه‌های خود را در زمینه IOT ارائه کردند، همراه با اساتید کار خود را شروع کرد. تا سال 94 این گروه به دنبال دریافت مجوزهای لازم برای تشکیل این مرکز بود و پس از اخذ مجوزها در ابتدای کار فقط به موضوعات پژوهشی می‌پرداخت؛ چراکه در آن زمان دانش IOT در کشور یک دانش ناشناخته بود.

پس از رونق گرفتن پژوهش IOT و از سال 95 به بعد در کنار پژوهش، آموزش نیز قرار گرفت و تیم‌های استارتاپیخلق شدند و مرکز تحقیقات اینترنت اشیا توانست دو شرکت دانش‌بنیان و خلاق را تاسیس کند که محصولات دانش‌بنیان دارند و این محصولات توانسته وارد فاز صنعتی شوند. در حال حاضر این مرکز علاوه بر فعالیت در حوزه پژوهش و آموزش اینترت اشیا، توانسته است به عنوان مشاور و ناظر پروژه ها در کنار سازمان ها قرار گرفته و نقش موثری در راهبرد اهداف سازمانی داشته باشد.