سکون «آب» در 74 سال تدوین برنامه‌های توسعه غیربومی و الگوبرداری‌های نادرست
کامران نرجه | روزنامه اطلاعات
می‌گویند داشتن آرمان‌های بزرگ، اصلی‌ترین موتور محرکه پیشرفت انسان‌هاست و آن‌ها که از کودکی به اهدافی بزرگ و جایگاه رفیع می‌اندیشند، با ممارست علمی و عملی به خواسته خود خواهند رسید و شگفتی خواهند آفرید. اما اگر این آرمان‌گرایی مبتنی بر ویژگی‌های واقعی نباشد یا در اجرا به موانع محاسبه نشده برخورد کند، آرزوی افراد مبدل به رؤیاپردازی خواهد شد و چه بسا این خام‌اندیشی و بزرگ‌پنداری، انسان را از آنچه که هست هم تنزل دهد.
برنامه‌های توسعه هم عیناً از همین قانون پیروی می‌کنند. اگر اهداف ترسیم شده یک جامعه با واقعیات اقلیمی، جغرافیایی و فرهنگی آن جامعه تطابق نداشته یا در اجرا با مشکلات محاسبه نشده سیاسی و اقتصادی برخورد کنند، به‌طور یقین شکست خواهند خورد و سرمایه‌های فراوانی را به هدر می‌دهند که جبران آن‌ها در آینده غیرممکن است.
بررسی ۱۱ برنامه پنج‌ساله توسعه اقتصادی و اجتماعی در عمر ۷۴ ساله نظام برنامه‌ریزی کشور نشان می‌دهد که عمده ناکامی‌های ایران به ویژه در حوزه پیشرفت‌های مبتنی بر منابع آبی، مرهون همین خودبزرگ پنداری‌ها و رؤیاپردازی‌های برنامه ریزان است.
ایران کشوری است که در کمربند بیابانی دنیا مستقر شده و به گواه اسناد کشف شده در کشفیات باستان‌شناسی از ۸ هزار سال قبل تاکنون با مشکل خشکسالی و کم‌آبی روبرو بوده است. این اقلیم خشک و کویری درهیچ زمانی مناسب رفتارهای مبتنی بر مصرف آب زیاد نبوده و فرهنگ زندگی مردم هم در طول قرون متمادی با این شرایط خاص منطبق شده و به نوعی عقلانیت اقلیمی در مورد منابع و مصارف آبی اطراف خود رسیده‌اند.
اگر امروزه با بحران کم‌آبی در ۷۵ درصد پهنه ایران مواجه شده‌ایم و ادامه زندگی در نیمی از فلات ایران غیرممکن شده است، ناشی از برنامه‌ریزی‌های غلط دهه‌های اخیر و نادیده گرفتن واقعیات اقلیمی و جغرافیایی ایران در اهداف توسعه اقتصادی و اجتماعی است.
یافته‌های آماری از منابع آبی ایران نشان می‌دهد که حجم کل سفره‌های زیرزمینی و ذخایر تجدیدپذیر کشور (حداقل در ۳ قرن اخیر) هیچ‌گاه بیشتر از ۱۸۰ میلیارد مترمکعب نبوده و مصارف محاسبه نشده و برداشت‌های بی‌رویه در کنار تشدید گرمایش زمین و افزایش تبخیر روان آب‌ها باعث شده است تا امروزه فقط ۹۳ میلیارد مترمکعب از این ذخایر را در اختیار داشته باشیم.
با این وجود عمده برنامه‌های توسعه ایران به ویژه در بخش کشاورزی و صنعت با الگوبرداری از مصارف آبی کشورهای درحال توسعه نظیر آمریکای لاتین، آسیای شرقی و جنوب شرقی یا اروپای مرکزی تدوین شده که هرگز با واقعیات اقلیمی ایران تطابق ندارند و به همین دلیل در عمل با شکست روبرو شده‌اند.
اگر کشت ذرت و گندم یا سایر محصولات آب بر با شیوه‌های مکانیزه در برزیل، روسیه و چین مورد توجه برنامه ریزان ایران قرار گرفته و به دنبال جایگاه آنان در تأمین امنیت غذایی بوده‌ایم، باید توجه داشت که برزیل (فقط در حوضه آبریز رود آمازون) ۶۵ برابر کل ذخایر ایران آب دارد.
چین هم فقط در حوضه آبریز رود یانگ تسه ۹ برابر ایران منابع آبی دارد و در سایر فلات خود هیچ‌گاه با کم‌آبی تاریخی ایران روبرو نبوده است. در روسیه هم فقط رود ولگا حدود ۳ برابر کل منابع آبی ایران دریافت جوی و دارایی آبی دارد.
اگر جلگه خوزستان امروزه با توسعه کشت و صنعت‌های رؤیا پردازانِه به مشکل کم‌آبی برخورد کرده یا منابع اطراف زاینده‌رود با برداشت بی‌رویه صنایع سنگین به مرحله مرگ خود نزدیک شده، ناشی از الگوی غلط توسعه صنعتی و کشاورزی در این مناطق است.
رود کارون که هسته اصلی تغذیه جلگه خوزستان را به عهده دارد و بالغ بر ۵۰۰ مجتمع بزرگ صنعتی و کشاورزی بر پایه منابع حوضه آبریز آن شکل گرفته است، در بهترین دوره آورد جوی طی دهه ۴۰ فقط ۲۴ میلیارد مترمکعب آب داشته که این رقم کمتر از یک سوم رودهای ژاپن و یک دهم رودهای جنوب آسیاست.
زاینده‌رود و حوضه آبریز آن هم در هیچ برهه‌ای مناسب بارگذاری صنایع فولاد، پتروشیمی، نساجی، مصالح ساختمانی و تولید محصولات کشاورزی آب بر نبوده و نیست.
همچنین یزد، کرمان، طبس، مشهد و سمنان هیچ‌گاه مناسب ایجاد صنایع معدنی، فولادسازی، کاشی و سرامیک و نساجی نبوده‌اند و آنچه قبلاً به اشتباه در این مناطق ایجادشده، اکنون برای ادامه فعالیت اقتصادی خود ناچار به سرمایه‌گذاری بسیار است.
در واقع تَوهّم بزرگی است اگر تصور کنیم در ایران خشک و نیمه خشک می‌توان همانند برزیل، چین، ژاپن، هند، روسیه، ترکیه و دیگر کشورهای پر آب، محصولات آب بر صنعتی و کشاورزی تولید کنیم.
اکنون هم در آستانه تدوین دوازدهمین برنامه پنج‌ساله توسعه ایران و هفتمین برنامه توسعه پس از انقلاب اگر بخواهیم با الگوبرداری از رفتارهای اقتصادی سایر کشورها و بدون در نظر گرفتن واقعیات اقلیمی و جغرافیایی فلات ایران نسخه آرمانی بدهیم و اهدافی زویایی و غیرعملی ترسیم کنیم، بدون شک ظرف ۵ سال آینده از جایگاه فعلی خود هم عقب‌تر خواهیم رفت.
به همین دلیل باید در برنامه جدید توسعه از چنین خیال پردازی های پرهزینه‌ای فاصله گرفت و مغبون فشار گروهای سیاسی و اقتصادی محلی نشد تا آیندگان قضاوتی که ما اکنون از برنامه ریزان قبلی داریم، از طراحان برنامه جدید توسعه اقتصادی و اجتماعی نداشته باشند.
